A. N. Sam adov I f. n., dotsent

7.5. Innovatsiyalar bozorini sinab ko‘rish 
(test o ‘tkazish) va talabni shakllantirish
Bozorni sinab k o ‘rish (test o ‘tkazish) - bu innovatsiyalarni po­
tensial xaridorlar bilan tanishtirish y o ‘li bilan sinab k o ‘rishdir. Sinab 
k o ‘rish sinov tariqasidagi marketing, yangi m ahsulotni k o ‘rgazm a, 
yarm arka, tanlovlarga q o ‘yish, ushbu tovar nam unalarini sinov 
tariqasida foydalanishga taqdim etish, lizingga berish, m ahsulot 
tannarxini hali qoplam aydigan darajadagi im tiyozli narxlarda sotish 
vositasida am alga oshiriladi. Bozorda sinov tariqasida dastlabki jo y ­
lashtirish xarajatlari o ‘zlashtirish va sotuvga investitsiyalarning bir 
qism i sifatida nam oyon bo‘ladi va innovatsiyalarga talab m arketing 
tadqiqotlariga kirishish im konini beradi (bunday tadqiqotlarsiz hat- 
toki yangi m ahsulotni faol reklama qilish holatida ham m ahsulot­
ning iste’m olchiga um um an nom a’lum ekanligi bilan izohlanadigan 
salbiy natijani kutish mumkin).
B ozorda sinov o ‘tkazish natijalari foyda va sotuv hajmini basho­
rat qilishda foydalanilishi mumkin.
Sinov tariqasidagi m arketing bozor sharoitlariga yaqin sharoit­
larda innovatsiyalarni sinab k o ‘rish va ushbu m ahsulot b o ‘yicha
114

---

m arketing dasturining asosiy pozitsiyalarini baholash im konini be­
radi. A m aliyotda sinov tariqasidagi m arketing o'tkazishning uch xil 
usuli sinovlardan o 'tg an : standart, nazorat qilinadigan va m odel- 
lashtiriladigan. Iste’mol innovatsion tovarlari uchun aytib o ‘tilgan 
usullarning uchalasi ham to ‘g ‘ri keladi, sanoat innovatsion tovarlari 
uchun esa, odatda, standart va nazorat qilinadigan usullardan foyda- 
laniladi, shuningdek, potensial xaridorlar ham qatnashadigan tarm oq 
k o ‘rgazm a va yarm arkalarida ishtirok etish tavsiya etiladi.
Bozorda standart test o 'tkazish -
yangi m ahsulot to ‘liq k o ‘lam da 
m ahsulot chiqarishda sotuv sharoitlariga o'xshash b o ig a n sharoit- 
larga q o ‘yiladigan holatda bozorda sinov o ‘tkazishdir. Standart test 
o'tk azish dan m aqsad olingan natijalardan m am lakat m iqyosida so­
tuv hajm ini bashorat qilish uchun foydalanish ham da ushbu m ahsu­
lotni ishlab chiqarish va uning m arketingi bilan b o g 'liq m uam m olar- 
ni aniqlash hisoblanadi.
Bozorda nazorat testi o ‘tkazish -
belgilangan haq to ‘lash evazi- 
ga m ahsulot sotishning turli usullarini sinab k o 'rishg a rozi b o ‘lgan 
maxsus do'kon lar panellari barpo etishdir. B ozorda nazorat tes­
ti o ‘tkazishni am alga oshiruvchi tashkilot o ‘z rejalariga m uvofiq 
d o ‘konlar soni va geografik joy lashuvini belgilaydi, m ahsulotning 
savdo zalida joylashtirilishini, narxlarni, m ahsulotni siljitishning 
tanlangan usullarini nazorat qiladi. O lingan natijalar tahlili ularning 
talabga ta ’sirini aniqlash im konini beradi.
lmitatsion bozor testlarini o ‘tkazish
- m ahsulotni real sharoitlar- 
ni im itatsiya qiladigan (o ‘xshatadigan) sharoitlarda sinab k o ‘rish, 
m asalan, tashkilot tanlab olgan iste’m olchilarning ularga ajratilgan 
pullarga oddiy d o ‘konda yoki ushbu tashkilotning d o ‘kon-labora- 
toriysida tovarlar xarid qilishidir.
B ozorda ehtiyoj xaridorlar talabiga aylanadi. Talab ehtiyojni 
m uayyanlashtiradi, uning chegaralarini belgilab beradi. Talab hajm i 
belgilangan narx va darom ad darajasida m a’lum bir vaqt davom ida 
xaridorlar tom onidan xarid qilinishi m um kin b o ‘lgan m ahsulot va 
xizm atlar m iqdori bilan ifodalanadi.
115

---

Innovatsion jarayonlar talabni tartibga solishning eng amaliy 
shakllaridan biri hisoblanadi. Firma o‘z oldiga yangi ehtiyoj yarat- 
gan yoki eski ehtiyojni o'zgartirgan holda sifat jihatidan yangi tovar 
chiqarish yo'li bilan yangi bozor yaratishni maqsad qilib qo'yishi 
mumkin. Yangi tovarning bozorga chiqishi firmaning o ‘zi uchun 
ham, uning raqobatchilari uchun ham muhim hodisa sanaladi. U kat­
ta risk bilan b o g iiq , chunki yangi tovarning muvaffaqiyati uni ye- 
takchilar qatoriga chiqaradi, yangi tovarning omadsizlikka uchrashi 
esa uni bozor autsayderlari orasiga tushirib qo‘yishi mumkin.