A. nurmonov, A. Sobirov, N. Qosimova

f 
F onetika so‘ z i yunoncha 
phone
 —  «tovush» so‘zidan  olingan.
N U T Q IY   FAO LIYA T
In s o n   doim o  o ‘z in i  qurshab  turgan  o la m n i  bilishga  in tila d i.  K is h i- 
la m in g   barcha  fa o liya ti  m arkaziy  asab  sistemasi yo rd a m id a   boshqariladi. 
O la m n i  b ilis h  jara yo n i  m arkaziy  asab  sistemasiga  tu r li  sezgi  a’ z o la rim iz  
(tana,  ta ’m-maza, k o ‘rish,  eshitish kabi sezgi a’zolari) yordam ida uzatilgan 
axborot  o rq a li amalga  oshiriladi.
T ana,  ta ’m-m aza,  ko 'rish ,  eshitish  kabi  sezgi  a’z o la ri  o rq a li  o la m n i 
bilish  vositasi barcha jonzotlarga xos xususiyatdir.  In so n  jo n z o tla m in g  eng 
o liy  shakli sifatida ularga nisbatan yana b ir qo'shim cha b ilis h  vositasiga  — 
n u tq   o rq a li  bilish  qobiiiyatiga  ega.  B irin c h i  b ilis h   v o s ita la rin i  m ashhur 
ruhshunos  P.  Pavlov  b irin c h i  signal  sistemasi,  ik k in c h is in i  esa  ik k in c h i 
signal  sistemasi deb nomlagan.
K o 'r in a d ik i,  inson  ik k in c h i  signal  sistemasiga  egaligi  b ila n   boshqa 
jo n z o tla rd a n   ajralib  tu ra d i,  shuning  uch u n   ham   hazrat  A lis h e r  N a v o iy  
barcha  m axluqotlarning zo ti  sh a rifi inson  e ka n lig in i ta ’ kidlaganlar.
H a r b ir shaxs m a’lu m  b ir ja m iya t v a k ili sanaladi. Jamiyat a’ z o la ri o ‘zaro 
d o im o  aloqada b o ia d ila r.  B iri  obyektiv olamda o‘ z sezgi a’zo la ri o rq a li his
34

eigan m a’lu m  narsa va hodisa haqida boshqalariga tovush to iq in la ri (yozm a 
nutqda esa h a rfla r k e tm a -k e tlig i) yordam ida a x b o ro tn i yetkazadi. A x b o ro t 
u za tu vch i  —  s o 'z lo v c h i,  e sh itu vch i  esa  tin g lo v c h i  sanaladi.  T in g lo v c h i 
o lam dagi  narsa va  hodisaning  um um lashgan  o b ra z in i s o 'z lo v c h i uzatgan 
tovush signallarini eshitish sezgi a’zosi yordam ida m arkaziy asab sistemasida 
tik la y d i.
0¡
to
 
S o ‘zlovch i  va tinglovchi  o ‘rtasidagi  ana  shunday  axborot  uzatish 
¡ 2   va  a x b o r o tn i  qabul  qilish  faoliyati  nutqiy  fa o liy a t  san alad i.
N u tq iy  fa o liy a t yozm a ravishda ham  amalga oshirüishi m u m kin .  Bunda 
h am   n u tq iy  ja ra y o n   qatnashchilari  ik k i  guruhga b o ‘ lin a d i.  X a t y o ‘ Uovchi 
s h a rtli  ravishda  so ‘z lo v c h i,  u n i  qabul  q ilu v c h i  (o 'q u v c h i)  esa  tin g lo v c h i 
hisoblanadi.
N u tq iy  fa o liy a t  m uayyan ja m iy a tn in g   aloqa vositasi h iso b la n u vch i  t i l  
y o rd a m id a   yuzaga  c h iq a d i.  A n a   sh u n i  e’ tib o rg a   o ig a n   hold a   m a sh h u r 
Shveysariya  o lim i  F e rd in a n d   de  Sossyur  n u tq iy   fa o liy a tn in g   t i l   va  n u tq  
z id k in is h i asosida amalga oshishini ta ’k id la y d i va tilsh u n o slikd a  t i l  va n u tq  
tu s h u n c h a la rin i  fa rq la yd i.  N u tq   faollashgan,  bevosita  yuzaga  chiqqan  t i l  
sanaladi.
Om 
H a li  voq elan m agan   im koniyat  ta rzid a g i,  m a ’lum   jam iyat  a ’z o - 
lari  uchun  barobar  xizm at  qiluvchi  ijtim oiy-ruh iy  aloq a  v o sita si  — 
til,  sh u   tiln in g   m uayyan  sh a x s  nutqiy  fa o liy a tid a   b ev o sita   n am oyon  
boM ishi,  vo q ela n ish i  —  nutqdir.
T il va n u tq  u m u m iy lik  — xususiylik,  im k o n iy a t  — voqelik,  m o h iy a t — 
hodisa  z id la n is h in i  o ‘ zida  nam oyon  e tib ,  b ir-b irig a   z id la n a d i  va  bunday 
z id la n is h   h a r  b ir   t i l   sathlariga  xos  b irlik la r n in g   n o m la n is h id a   ham   o ‘z 
ifo d a sin i to p a d i.
ík> 
T iln in g   fo n o lo g ik   (f o n e tik )  s a th in in g   b ir lig i  fo n e m a   b o ‘ls a , 
¡~¡[  fo n em a n in g   real  talaffuz  q ilingan,  quloq  bilan  esh itilg a n   k o ‘rinishi 
fo n   (a llo fo n )  y o k i  tovush  hisoblanadi.
45-mashq.
  0 ‘qing!  Q uyida  berilgan  sav o lla rg a   javob  bering.
M athur sangqil,  mathur rasako‘n.
Savollar
1. Y u q o rid a g i h a rfla r q atorlarida qanday m a q o l yashiringan?
2. Y u q o rid a g i h a rfla m i turlicha jo yla sh tirish  asosida vana qanday gaplar 
tuzish  m u m k in ?
35

я
46-mashq.  М,  R,  L, N,  NG,  E,  A,  O,  U,  0 ‘,  I,  T,  S,  K,  Q,  X,  В
9  
Savol va  topshiriqlar
1.  Yuqoridagi harflam ing tiir li kombmatsiyalaridan  b ir necha gap tuzing.
2.  Berilgan  harflar ifodalagan tovushlarni  unli  va undoshlarga a jrating 
U la rn in g  o 'za ro  fa rq in i aniqlang.
3.  Faqat  undoshlardan y o k i  faqat unlilardan  so‘z hosil  q ilib  b o ia d im i?  
B u n in g  sababi  nimada?
47-mashq.  А,  В,  V,  G,  D,  Z,  I,  L,  M,  N,  O,  P,  R,  S,  T,  V.
Topshiriqlar
1.  Y ugoridagi  harfla rd an   foydalangan  holda  t u r li  s o 'z la r  h o sil  q ilin g .
2.  S o 'z boshida qaysi  u n d o sh la rn i k e ltirib  b o ‘lm a slig in i  aniqlang va  unin g  
sababini tush u n tirin g .
48-mashq.  b, к
 
undoshlarini  turli  x il  unlilar  bilan  keltirib  s o ‘zla r h o sil 
q ilin g.
49-mashq.
  U yga  vazifa.  M a tn n i  o ‘qing.  Q u sh lar  va  h a y von larn in g  
nim a g a   insonlarga  o ‘xsh a b   gapira  olm asligi  haqida  o ‘ylab  k o 'rin g .
Is p a n iy a n in g   G re n a d a   s h a h ri  a h o lis i  t o ‘ rt  k u n   m o b a y n id a   n im a  
b o ‘layotganini  tushunishm adi.  Shaharning tu r li  ko'chalarida b iro r sababsiz 
p o lits iy a c h ila m in g   hushtagi  q a ttiq   c h a lin a rd i,  a n im o   k o !chada  na  ta rtib - 
b u za rla r bor,  na  p o lits iy a c h ila r.  Hech  k im  k o 'rin tn a s d i.
M ashina haydovchilariga q iy in  b o ‘ ld i:  shiddat  bilan  chalin g a n  hushtak 
s h o fe rla m i  tin im s iz   to'xtashga  m a jb u r q ila rd i.
S irli  politsiyachi  h a tto  avtobuslar va  piyodalar harakatiga ham  xa la q it 
berardi.  Beshinchi kun  hamm a  narsa  m a’lu m  b o id i:  ko 'rin m a s politsiyachi 
ro lin i  qafasdan  q o c liib   chiqqan  to 'tiq u s h   bajarayotgan ekan...
O a rg ‘alar  ham ,  zo g 'ch a la r ham ,  zag‘ izg‘ o n la r  ham  gaplashishni  b ili-  
shadi.  S oykalar  ham ,  q o ra ya lo q la r  ham   va  h a tto ki...  kanareykalar  h a m  
odam larga o'xsbab gaplashishadi.
0 ‘ rgatilgan  it  a m rim iz n i  bajarib  o ‘tirsa,  yotsa,  biz  b ila n   y o n m a -y o n  
yursa,  «Ovozingni chiqar!» deganim izda vovullasa,  biz hayron bo‘lm a y m iz - 
ku.  H am m a biladiki.  itn i shunga o ‘ rgatganmiz.  Itn i o'igatish ju d a  oson emas
—  und a n   n im a   talab  q ila y o tg a n irn iz n i  u  darrov  tu sh u n ib   yetm aydi.
A n im o  q a t’ iy ta la b la rim iz   va  o ‘ rgatishim iz  natijasida u  b u y ru g 'im iz n i 
bajara  boshlaydi.  Shunda  u   qandaydir  s h irin lik   m u k o fo t  o la d i.  Ik k in c h i 
m a rta   ham .  u c h in c h i,  beshinchi,  o ‘n in c h i  marta  m u k o fo t  oladi.
N ih o y a t,  itda bo g 'la n ish   sodir b o 'la d i:  agar,  d e y lik   «o ‘tir»   desak  (so‘ z 
m a z m u n in i  u  tu sh u n m a yd i,  faqat  shu  so‘ zning  to vu sh in ig in a   e shitadi). 
o ’ tirad i,  m ukofotga s h irin lik   oladi.  Shu boisdan  b u ym q n i  ion deb  bajaradi.
36

K e y in   s h ir in lik   b e rilm a y d ig a n   b o 'la d i.  le k in   it  b u y riiq n i  b a ja ra v e ra d i, 
c h u n k i  u  o 'rg a n ib  qolgan,  u  m uayyan  so'zlarni  eshitib,  m uayyan  h a ra ka tn i 
bajaraveradi.
X u d d i shu gapni to ‘tiqushlar haqida ham  aytsa b o 'la d i.  M asalan, t o 'tin i 
o ‘z  is m in i  aylishga o'rg a tish a d i.  Ism n i  k o ‘ p  m arta  qaytarishadi.  T o ‘ t i  u n i 
e sh itib ,  eslab  q o la d i,  c h u n k i  u n in g   xo tira s i ju d a   ajo yib .  K e y in   b ir  k u n i, 
e h tim o l,  b e x o s d a n m i  y o k i  o !z  k a y fiy a tin i  b ild iris h   u c h u n m i,  u  ta la b  
q ilin a y o tg a n   so‘ z n i  a ytib   yuboradi  va  shu  ondayoq  m u k o fo t  o la d i  (d e y lik  
b iro r b o la k  qand y o ki  shunga o'xshash  narsa).  T o 'tid a   refleks boshlanadi: 
o 'rg a n ib   oigan  so‘z n i  qavtarsa  s h irin lik   o la d i.
T ez  orada  qushdan  iltim o s  qilishga  hojat  q o lm a y d i,  u n in g   o 'z i  sovg'a 
o lish   u m id id a  o ‘ z is m in i aytaveradi.  K e yin  bu  odat  tusiga  k ira d i  va  m u k o - 
fo tsiz ham  t o ‘ ti gapiraveradi.
(« Turkiston» g a zeta sid a n )
Savollar
1.  Inson  o la m n i  qanday b ila d i?
2.  B irin c h i  va  ik k in c h i signal  sistem alari  deganda  n im a n i  tushunasiz?
3.  N u tq iy  fa o h y a t  n im a  va  u qanday  amalga  oshadi?
4.  T il  n im a   u c h u n   ijtim o iv   hodisa  hisoblanadi?
9-DARS.
 
N U T Q   T O V U S H L A R IN IN G   U C F I  T O M O N I
Darsning maqsadi:
a)  ilm iy   maqsad:  o ‘ q u v c h ila rn in g   ongida  nutq  to vu sh la ri  va  u la rn in g  
xusLisiyatlari  yuzasidan  b ilim   va  m a la k a la r  hosil  q ilish ;
b)  o 'q u v c h ila rn i  o n a  tabiatga  h u rm a t,  o n a -V a ta n   sha’n i  u c h u n   ku ra - 
shish  ru h id a   tarbiyalash.
y  
Topshiriq.
  B ir o n -b ir  m usiqa  asbobidan  ch iq a y o tg a n   tovushga 
ta q lid   q ilib  k o 'rin g .  So'ngra  u n in g  o ‘ z in i  chaling.  lk k a la  to v u s h n in g  
o ‘ rtasidagi fa rq n i  tu sh u n tirin g .
K u n d a lik  ha yo tin g izd a  h a rx il  to vu sh la rn i eshitasiz:  m ashinalar signali. 
ha yvo n la rn in g  q ic h q irig 'i,  p a rra n da la m in g  sayrashi,  suvning s h ild ira s h i  va 
boshqalar.  H avo  to ‘ lq in la ri  o rq a li  q u lo g 'im iz   b ila n   e s h itila d ig a n   barcha 
hodisalarga tovush devm iz.  Inson to m o n id a n  talafíuz  q ilin a d ig a n   tovushlar 
ham   ana shunday to vu sh la r sirasiga  k ira d i.
H a r  qanday  tovush  m a’lu m   tashqi  ta ’ sir  yo rd a m id a   havo  o q im in in g  
tebranishi  natijasida  hosil  bo'ladi.  M asalan,  ip yo ki sim n i  tarang  to rtib .  un i 
qo‘ lin g iz  b ila n   chertsangiz  havoni  tcb ra ta d i  va  tovush  chiqadi.
T ovushlar ta b iiv  va  inson  tovushlariga  b o 'lin a d i.  T a biatdagi  in so n da n  
tashqarida  paydo b o 'lg a n   barcha to v u s h la r ta b iiy to vu sh la r sanaladi.

n _  
Tabiiy  tovushlardan  inson tovushlarining farqi sh u n d ak i,  u  inson 
w   nutq  a ’zo la ri  h a ra k a ti  yord am id a  m a ’lum  m a q sad d a  k e tin a -k e t 
talaffuz  qilinadi.  Bu  e s a   har  qanday  nutq  tovushining  uch  toraoni 
mavjud  ekanligidan  dalolat  beradi.
B irinchidan,  nutq tovushlari iasonning nutq a ’zolari harakati  natijasida 
maydonga keladi.  N u tq  tovushlarining bu tom oni  uning talaffuz (fiz io lo g ik ) 
belgisi  hisoblanadi va u fiziologiya fa iii bila n  uzviy b o g iiq lik d a  o 'rg a n ila d i. 
N u tq   apparati  o ‘ pka, b o 'g 'iz ,  tovush paychalari,  og‘ iz b o 's h lig 'i,  tanglay, 
til,  îab,  bu ru n ,  tish  kabi  a ’z o la rn i o 'z  ichiga oladi.
Ik k in c h id a n ,  har qanday  tovush  havoning  tebranishi  natija sid a   ho sil 
b o ia d i.   S h u n in g   u c h u n   u la rn in g   h a m m a si  m a ’ lu m   s ifa t  b c lg is ig a : 
b a la n d lik,  ku ch   (yoki  te z lik ),  m iq d o r  (yo ki  u z u n lik )  va  te m b r b e lg ila rig a  
ega  b o ‘ ladi.  T ovushlam ing b u   to m o n i  akustik to m o n   d e y ila d i va   u  fiz ik a  
fani b ila n   aloqada o :rganiladi.
U c h in c h id a n ,  n u tq   to v u s h la ri  m a ’ lu m   maqsadda  ta la ffu z   e lila d i. 
T o vu sh la m in g   ketm a-ket  ta laffuz  q ilin is h id a n   m a ’ lu m   axborot  u z a tila d i. 
D e m a k,  tovushlar  m a ’ n o li  b irlik la r  ta rkib id a   u la rn i  m o d d iy   to m o n d a n  
shakllantirish va ma’nosini b ir-b irid a n  farqlash vazifasini bajaradi.  M asalan, 
soli
 b ila n  
sholi
 so'zlari b irin c h i  tovushlari  bilan, 
sot
 bilan 
soch
 so‘z la ri o xirg i 
tovushlari  bilan, 
sot
 b ilan 
sut
 so'zlari  o ‘ rtasidagi  tovushlari b ilan  farqlanadi.
•  
T ovu sh lam in g  bunday  belgilari  vazifaviy  b elgisi  sa n a la d i  va  u 
J  
faq at  inson  tovushlarigagina  x o s   belgi  hisoblanadi.
D em ak,  yuqorida  sanalgan  belgilardan  b irin c h is i  ta b iiy   tovushlarga 
ham,  inson tovushlariga  ham xos belgi bo'lsa,  ik k in c h i va  u c h in c h i  belgilar 
faqat  inson  tovushlarigagina xosdir.
Shunday  q ilib ,  n u tq   to vu sh la rin in g   uch  to m o n i  m avjud:  a)  a ku stik;
b )  ta la ffu z   (fizio lo g iya ):  d) va zifa viy to m o n la ri.  H a r qaysi  n u tq  to v u s h in i 
ta v s if qilishda atia shu  uch  to m o n  e'tiborga o lin a d i.  Masalan, 
k 
to vu sh i t il 
o 'rta s in in g  \a iq o ri tanglayga tegishi  va o'pkadan  chiqayotgan  h a vo n in g  bu 
to ‘siqdan  p ortlab  ch iq is h i  natijasida  hosil  b o ‘ ladi.  Bu  to v u s h n in g   n u tq  
a’ zo la rin in g  qayerida va qanday y o ‘l bilan hosil b o 'lis h i talaffuz.  (fiz io lo g ik ) 
to m o n i  sanaladi.  U ning so f shovqindan  iborat ekanligi, jarangsizligi  akustik 
belgisi, 
k 
ning 
g  
dan va boshqa tovushlardan  farqlaiiishi esa vazifaviy belgisi 
hisoblanadi.  T ils h u n o s lik   fa n i  uchun  vazifaviy  to m o n i  m u h im   sanaladi. 
S h u n in g  uchun  vazifaviy belgi  lin g vistik  (tilsh u n o slik)  belgi deb  ham   >T.iri- 
tiladi.
50-mashq.
 
M a tn n i  o ‘q in g .  P r o fe ss o r   Ayub  G ‘u lo m o v n in g   o ‘zb ek  
tilsh u n o slig i  oldidagi  buyuk xizm atlarini  sanab  k o ‘rsating.  M a tn d a g i  nutq 
to v u s h la r ig a   e ’tib o r  b e r in g .  U la r n in g   o ‘z ig a   x o s   to m o n la r i  h a q id a  
g a p ir in g .
38

G 'U L O M O V   A Y IJ B   G 'U L O M O V I C H  
( 1 9 1 4 - ¡984)
A . G ‘ .  G ‘ u lo m o v   o'zb e k  ilm iy  tils h u n o s lig in in g   asoschisidir,  U   1914- 
y ili  T o s h k e n t  shahrida  tu g 'ilg a n .
A .G 1.  G 'u lo m o v   «O'zbek tilid a  a n iq lo v c h ila r»   (1 9 4 0 ),  « O 'zb e k tilid a  
k e lis h ik la r»   (1940),  «O 'zbek  tilid a   k o 'p lik   kategoriyasi»  (1944),  «O 'zbek 
tilid a   u rg ‘ u»  (1947),  «Sodda  gap  sintaksisi»  (1948),  «Sodda  gap»  (1955), 
«O 'zbek tilid a  ta rix iy  so'z yasalish m uam m o la ri»   (1955),  «Fe’l»  (1957)  kabi 
q a to r asarían  biian o'zb e k ilm iy  tilsh u n oslig in in g  shakllanishi va rivo jla n ish i 
u c h u n  x iz m a t  q ild i.
0 ‘ rta  m a ktablam ing V ,  V I,  I X  s in fla ri  u ch u n   u n in g  rahbarligida y o z il- 
gan  «Ona tili»   darsligi y ig in n a  yilga yaqin yosh avlodga t i l  ta ’ lim in i  singdi- 
rishga  x iz m a t  q ild i.
Respublikam izning barcha ona till va adabiyot m u a llim la ri  A.  G ‘ulom ov 
to m o n id a n   o liy   o 'q u v   y u n la rin in g   o ‘ zbek  filo lo g iy a s i  fa k u lte tla ri  uchun 
y o z ilg a n   « H o z irg i  o 'z b e k   a dabiy  t i l i .   S intaksis»  k ito b id a n   o 'z b e k   t i l i  
sin ta ksisin in g   sir-a s ro rla rin i o 'rganganlar.
51-m ashq.
  Q u y id a g i  gaplarni  o ‘q in g.  S o ‘zIar  tarkibida  k e la y o tg a n  
nutq  tovu sh lariga  e ’tib or  b ering.  T o v u sh la rn in g   a k u stik ,  ta la ffu z  bam da 
vazifaviy  tom on lariga  diqqat  q ilin g.
B izga  o ta -o n a la r,  bolalar,  y a q in   x e sh -a q ra b o la r  q im m a tlid ir,  le k in  
m uhabbat  bobidagi  barcha  ta s a w u rla rim iz   b irg in a   «Vatan»  degan  so'zda 
mujassamlashgan. Vatanga nafi te kkudek b o ‘ lsa,  qaysi v ijd o n li o d a m  uning 
u c h u n   jo n   berm oqqa  ik k ila n a r  ekan? 
(Setseron)
 
E ng  m a q b u l  fa z ila t  — 
Vatanga va odam zodga  ko'rsatilgan x iz m a td ir.  ( / . 
Delit)
 
K im k i o ‘ z y u rtin i 
sevm asa,  u  hech  n im a n i  seva  o lm a y d i. 
(J.  Bayron)
 
V a tanga  b o 'lg a n  
m u h a b b a tim   m e n i ajnabiylar y u tu g 'id a n   k o ‘ z yu m ish g a   m a jb u r q ilm a y d i. 
A ksin ch a , Vatanga  m uhabbatim  qanchalik  ku ch li  bo'lsa,  V a ta n im n i ja h o n - 
dagi  xa zin a la r  b ila n   sh u n ch a lik  b o y itg im   keladi. 
(F.  Volter
)
  S axovatning 
eng  b u y u k  ja s u rlik la ri  Vatanga  b o 'lg a n   m uhabbat  tu fa y li  vujudga  keladi. 
(J.  Russo)
 
V a ta n   u ch u n   chala  ish  q ilis h   u n in g   u ch u n   hech  n im a   q ilm a s- 
lik d ir. 
(M.  Robespyer)
 
K im k i o ‘ z V ataniga d a x ld o r bo'lm asa,  u  insoniyatga 
h a m   d a x ld o r  emas. 
(V.  Belinskiy)
 
K im k i  V a ta n in i  x o r  qilsa,  u  oilasidan 
h a m ,  b o r-b u d id a n   ham   ayriladi. 
(P.  Kornel)
 
0 ‘ z  V a ta n ig a   dog‘  tushirish 
u n i  sotish degan so‘ z. 
( V   Gyugo)
 
0 ‘z yu rtid a n   yu z o 'g irg a n la r o 'z  v ijd o n - 
ia rid a n   ham   yuz  o 'g ira d ila r. 
(Y.  Gaian)
 
Vatanga  n a fi  y o 'q   yashalgan  har 
k u n   inson  h a y o tin i  q ilu r bem azm un. 
(M.  Soimon-Sovajiy)
52-mashq.
  M a tn n i  o 'q in g .  N u tq   to vu sh larin in g  s o ‘zdagi  o ‘rinlariga 
d iq q at  q ilin g .  U la r n in g   o ‘r in la r in i  a lm a s h tir s a k ,  m a ’n o n in g   b u tu n lay 
o ‘zg a rib   k e tish i  sabablarini  tu sh u ntirin g.
39

«Ey ...  U lu g '  T u ró n ,  arslonlar o 'lka si!  Senga  ne  b o id i?   H o lin g  qalay- 
dir?  N e c h u k  kunlarga qolding?
E y   ...  T e m u rla rn in g ,  o ‘g ‘ u z la rn in g   ...  s h o n li  b e s h ik la ri!  Q a n i  u 
c h iq d ig ‘in g  yuksak o 'rin la r?   Q u llik  c h u q u rla rig 'a   nedan tushding?!
D u n y o n i  «urho»lari bilan titratgan y o lb a rs  yu ra k li bolalaring qani? Y e r 
tuprog!in i k o ‘ klarga  uchiraturg‘ on  to g ‘ gavdali o ‘g ‘ lonIaring qani?  N e ch u n  
tovushlari  chiqm aydir?
Y e r  y u z in in g   b ir   necha  p o lv o n la ri  b o ‘ lgan  b o tir   tu r k la r in g   qani? 
N e c h u n   chekindilar?  N echuk  ketdilar?  K ura sh   m a y d o n la rin   o'zgalarga 
nechun q o ‘ydilar?  N echun...  nechun...nechun..?
G a p u r menga,  ey  U lu g 1 T u ró n ,  a rslo n la r o ‘ lkasi!  Senga  ne  boMdi?
Y e r y u zin in g   buyuk  saltanatiarini  sen  q u rm a d in g m i?   H in d is to n n in g , 
E ro n n in g ,  O v ro 'p o n in g   ulug*  x o q o n la r in i  sen  y u b o rm a d in g m i?   E y , 
x o q o n la r  o ‘ chog‘i?  Ey  q a h ram onlar  tu g ‘o y i!  Q a n i  u  chaqm oq  c h a q ishli 
b o tir  xo q o n la rin g ?   Q ani  avvalgi  o 'q   y u ru s h li,  o tli  bekla rin g ?   N e c h u k  
«urho»lari  eshitilm aydur?
D u n y o  x a lq in i bo'ysundirm agan  saltanatlaring  nechun  buzuldi?
In s o n lik   o ia m in i  qanotlari  ostinda  oigan  x o q o n líg 'in g   nechun  k u c h i 
o ‘ ldi?  K u c h in g m i ketdi?  K im sa sizm i qoldi?
Y o ‘ q...  y o ‘ q...  T a n g ri  haqi  u chun,  y o ‘ q!..  Sen  kuchsiz  emassan,  sen 
kimsasiz emassan!  Bugun  yer yuzida sakson  m illo ‘ n bolang bor.  B u la m in g  
to m irla rid a g i  qon  C h in g izia rn in g ,  T e m u rla rn in g  q o n id ir.
B u la m in g  ku ch la ri  sening k u ch in gd ir!
Ey  U lu g ‘  T u ró n ,  arslonlar  o'lkasi!  Q ayg‘ urm a!  Eski  da vla ting ,  eski 
s a lta n a tin g ,  eski  y ig itla rin g ,  .-ski  a rs lo n la rin g   ham m asi  b o r,  he ch   b iri 
y o 'q o lm a m is h d ir.
Y o lg ‘ iz...O h ,  yo lg 'iz...  tarqalam ishdur».
(Abdurauf Fitrat)
53-mashq.
  Uyga  vazifa.  G aplarni o ‘ qing.  N u tq  to vu sh la rin in g   qanday 
ijtim o iy   aham iyat  kasb  etayotganini  belgilang.
SO‘ N G G I  B E K A T D A G I  B IT IK L A R
E sh itm a y tu rib  eshiting va eshitib  tu rib  e s h itm a s lik  san’a tin i  n iu k a m - 
m al  egallang.
B iro n   ishga  kirishganda  b ila m a n   deb  k iris h m a n g .  B ilm a y m a n   deb 
kirishsangiz,  k o ‘proq  narsani  b ilib  olasiz.  B ilib  bilm agandan  ko ‘ ra,  b ilm a y  
bilgan  yaxshiroq.
T o r  ixtiso síikn i  ch u q u r egallang.  Keng  b ilim li  bo'lish g a   in tilin g .
Faol dam oling,  badanni  toza tuting,  im o n -e ’tiq o d li  b o ‘ling.  Uxlaganda 
tin iq ib   uxlang.
Bosh  om boraona  yoki  osori  a tiqalar  m u z e y i  (a jo yib xo n a )  h a m   emas. 
U n i  ha r x il  keraksiz  narsalar b ila n   t o id ir ib   tashlam ang.
40

B a rd a m   b o iin g .  B o 'la r-b o 'lm a s  gaplarga  pa rvo   q ilm a n g .  X afagazak, 
savdoyi b o £lib   qolish d a n  saqlaning.
O na  tilid a   fikrlashga,  toza  gapirishga,  n u tq in g iz n i  ha r  x il  y o t  u n s u r- 
lard a n   saqlashga  harakat  q ilin g .  Q ayerda  va  k im   b o ‘ lm a s in ,  o n a   t i l i n i  
k a m s itis h ia rig a   aslo  y o i   q o 'y m a n g .  T il  m a v s u m iy   lib o s   e m a ski,  o b - 
havoning o ‘ zgarishiga qarab  aim ashtirilsa.  O n a yizo r,  Vatan,  m illa t h a r b iri 
b itta d a n ,  O na t i l i   ham   b itta .  A gar o  z xa lq in g iz  orasida gungalak-soqov va 
y o t  b o i ib   q o lis h n i  istamasangiz,  ona  t ilin i  p u x ta   o ‘ rganing,  boshingizga 
k o 'ta rin g .  K is h i boshqa tild a  b ilim li b o la  o la d i,  am m o  faqat  ona tilid a g in a  
b e k a m -u   k o 's t  b o iis h i  m u m k in .  O na  t i l in i   e ’ zo zla sh ni,  q a d rla s h n i  va 
asrashni  m a ’ r ifa tli  m illa tla rd a n   o ‘ rganing. 
(G‘aybulla as-Salom)
Savol va  topskiriqlar
1.  T o v u s h la m in g   a ku stik to m o n i  deganda  n im a n i tushunasiz?
2.  T o v u s h la m in g  ta la ffu z  to m o n in i  tu s h u n tirib   bering.
3.  T o v u s h la m in g  va z ifa v iy  to m o n i  haqida  so'zlang.
10-DARS.
  T O V U S H L A R N IN G   F A R Q L O V C H I  V A  
B IR L A S H T I R U V C H I  B E L G IL A R I
Darsning maqsadi:
a)  ilm iy   maqsad:  o 'q u v c h ila m in g  o n g ida   to v u s h la m in g   fa rq lo v c h i va 
b irla s h tiru v c h i  b e lg ila ri  yuzasidan  b ilim   va  m a la ka la r  h o sil  q ilis h ;
b)  o 'q u v c h ila m in g   m a 'n a v iy  d u n yo q a ra sh in i  o ‘ stirish.
/  
Topshiriq.  To ‘r,  tor,  tur,  ter
 so‘ z la rin i b ir-b irid a n  farqlash u c h u n  
qaysi  to v u s h n in g   m u h im   o ‘ rin   tu ta y o tg a n in i  a m q la n g   va  b u n in g  
sababini tu s h u n tirib   bering.
N u tq  tovoishlari  b ir qancba akustik va artiku la tsio n   (talaffuz)  belgilariga 
ega  b o 'la d i.  Bu  b e lg ila m in g   barchasi  fo n e tik a   u c h u n   m u h im   sanaladi, 
c h u n k i  b u   b e lg ila rn i  t o i a   hisobga  o lg a nd a g in a ,  u  y o k i  bu  to v u s h n in g  
xususiyatiga to 'g 'r i ja vo b  b e rilg a n  b o ia d i.  L e k in   fo n o lo g iy a   u c h u n   y u q o - 
rid a g i  b e lg ila m in g   k o 'p c h ilig i  m u h im   sanalm aydi.