A. nurmonov, A. Sobirov, N. Qosimova
ye; yetti, yelkan, yemish. é — yo; yolg'iz, yoqut, yomon. to — yu; yutuq, yumush, yoipqa
Download 383.51 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bir oikaki, tuprogida oltin gullaydi. Bir oikaki, qishlarida shivirlar bahor... Erkini soginib yashagan oika bugun shu erkinlik, hurlik dcb atalgan
- 93-mashq. Gaplami ko‘chirib yozing. Undoshlarning yozilishiga diq- qal qiling.
- 94-mashq. Maqollarni ko‘chirib yozing. Undoshlarning yozilishiga diqqat qiling.
- 95-mashq. Matnni o ‘qing. Ularda ishlatilayotgan unli va undosh tovushlarga diqqat qiling, talaffuzi va yozilishini kuzating.
- Tovush tushishi Tovush almashinishi 103-mashq. Matnni o ‘qing. Professor H . N e’matovning ozbek tili
- S O ‘Z BOSHI, SO ‘Z 0 ‘RTASI VA OXIRIDA U N D O SH LA RISING ISHLATILISHI, ULARNING IM LO SI
- «Non — rizq-ro‘zimiz» mavzusi bo‘yicha matn tuzing, so ‘z boshi va oxirida qo‘sh undosh kelgan so ‘zlarni ko‘chirib yozing.
ye; yetti, yelkan, yemish. é — yo; yolg'iz, yoqut, yomon. to — yu; yutuq, yumush, yoipqa. 5t — va; vaxshi, vakka. yangi. 60 85-m ashq. «M ustaqillik bayram ida» mavzusida berilgao m atnni o ‘qing. Unli harflarning yozilishiga diqqat qiling. Bir oikaki, tuprog'ida oltin gullaydi. Bir oikaki, qishlarida shivirlar bahor... Erkini sog'inib yashagan oika bugun shu erkinlik, hurlik dcb atalgan ne'matdan bahramand boiib yashamoqda. Ko‘m-ko‘k moviy osmonda porioq quyosh ozodlikning timsoli boiib porlamoqda. Yurtim mustaqil b o ig an chog'da dasta gullar bilan bilim maskani b o im ish maktabimga oshiqardim. Halihanuz xotiramda muhrlanib qolgan o 'sh a yuzlari purnur keksa muallimim — ayolning ne sababdan jam oat, son-sanoqsiz qora ko‘zlar sohibalari huzurida ko'zyosh to ‘kkanini endi tushunib yetdim. 0 ‘zbek xalqi o‘z ozodligi, farovon hayoti uchun kurashib jang-u jadalda mustaqillik uchun jo n berib turgan o ‘sha damda shu xalqning niurg‘ak farzandlarini sovuq, partasiz, qorongi xonalarda ozgina boisa-da, savod sohlbi qilish, o'z fikrini ravon so‘zlamoqni o'rgatishni o ‘z zimmasiga oigan bu ayolning ko‘z yoshlarida o ‘sha mash’um kunlarga qo‘yiJgan nuqta aks etgan ekan. Olloh nazari tushganjannatmakon ona zaminimiz dovm gi mustaqillik sharofati ila butun dunyoga tarqalmoqda. U hali murg‘ak. beozor, asta-asta buyuklik va hurlik nurlariga talpinib qadam tashlayotgan go'dak. Ishonchim komilki, uning bilaklariga quw at b ag ish lo v ch i aqlan ham jism onan buyuk, baquvvat suyanchig i bor. Mustaqillik bayramining quvnoqlik, shod-u xurramlik ila nishonlanishida shu yosh avlodning munosib hissasi bor. H ar yilgi Mustaqillik bayrami O'zbekiston tarixi sahifalariga zarhal harflar ila muhrlanib yozilajak... 86-mashq. Husnixatdan ruhiyatga. Kimligingizni bilmoqchi b o isan - giz, bir varaq qog‘oz oling. Fikringizni bir joyga jamlab, unga bir-ikki jumla yozing. So‘ng malndan quyidagilarni aniqlang: 1 . Harflarning o icham i: a) juda kichkina — 3 ball; b) kichkina — 7 ball; d) o ‘rtacha — 17 ball; e) katta — 20 ball. 2. Harflarning ogishi: a) chapga og‘gan — 2 ball; b) biroz chapga og'gan — 5 ball; d) o ‘ngga og'gan — 14 ball; e) keskin o‘ngga og‘gan — 6 ball. 3. Satming yoiialishi; a) satr yuqoriga yo’nalgan — 12 ball; b) satr to‘g;riga yo‘nalgan — 16 ball; d) satr pastga yo‘nalagan — 1 ball. 4. Qalamni bosish darajasi: a) yengil — 8 ball; b) o ita c h a — 15 ball; d) juda kuchli — 21 ball. 5. So'zlarni yozish usuli; a) harflami va so'zlarni bogMashga intilish bor — 11 ball; b) harflami bir-biridan uzishga intilish bor — 18 ball; d) aralash uslub — 15 ball. 6. Umumiy baho; a) xat qunt bilan vozilgan. harllar aniq — 13 ball; b) xat paydar-pay yozilgan, ba’zi harflami o‘qib boim aydi — 9 ball; d) xat yomon yozilgan,o‘qish qiyin — 4 ball. Endi olingan natija bo'yicha o‘zingizning kimligingizni aniqlang. 3 8 — 5 1 b a l l . Bunday husnixat odatda sog'ligi yomonlashgan, keksaroq kishilarda boiadi. 5 2 — 6 3 b a l l . His-tuyg'ulari va kayflvati ancha turg‘un bo igan, sekin harakat qiladigan, yuz tuzilishidan biror m a’no o‘qish qiyin b oig an. og'ir, vazmin odamlar shunday yozishadi. 6 4 — 7 5 b a l l . Bunday husnixat egalari qat'iyatsiz, yum shoqko‘ngil boiishadi. Ular soddaroq boisalar-da, o ‘z qadr-qimmatini bilishadi. 7 6 — 8 7 b a l l . Dilkash va ta'sirchan, ochiq va ko‘nglidagini yuziga ayta- digan kishilarga xos. 8 8 — 9 8 b a l l . Bu husnixat haqiqatgo'y va intizomli, kuchli turgiin ruhga ega boigan, tashabbuskor, har ishda hisobli. qat’iyatli odamlarga xos. 9 9 — 1 0 0 b a l l . Individualist larning husnixati shunday b o iad i. Ular tez jahli chiqadigan yoki tez xursand boiadigan o 'tk ir aql sohibidirlar. Fikrlashda va faoliyatda boshqalardan o‘ta mustaqilligi bilan farq qiladi. Bunday odamlar tez xafa boiadilar. Ular bilan muloqotda b o ‘lish mushkul. Qobiliyatli va ijodga moyil odamlarga xos. 1 0 1 — 1 2 1 b a l l . Bunday husnixat egalarida mas’uliyat tuyg‘usi boimaydi hamda ular intizomsizlik, qo‘pollik va o'ziga bino qo'yish xislattariga ega. 87-mashq. «Mafkura — millat tug'i», «Navro'z tonggida», «M as’uliyat va burch» mavzularining biri bo‘yicha matn yozing. Yozgan matningizdagi unlilarning ifodalanishiga e’tibor bering. v IIO ZIRG I ALIFBODA UNDOSHLARNING IFODALANI SH I Hozirgi o'zbek adabiy tilida 23 ta undosh tovush bor. Yangi alifboda ular 20 ta harf va 3 ta harflar birikmasi bilan ifodalanadi. O' zbck tilining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda Bb, Dd, Ff, G g, Hh, Jj. Kk, Li, Mm, Mn, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Vv. Xx. Yy, Zz, G ‘g‘ harflari uchun xalqaro andozadagi belgilar olingan. 62 Ш ш, Ч ч, Н г tovushlari ucfaun quyidagi harflar birikmasi olingan: Sh sh, Ch ch, Ng ng. Ruscha-baynalmilal so‘zlardagi ц haifmi ifodalash uchun 5 s harfl ishlatiladi: Sirk, Sezor, sikl. Bunday so'zlarda ц unlidan keyin kelganda bitta t orttiriiadi: litsey, militsiya kabi. 88-m ashq . Q uyidagi m atnni o ‘qing. U ndosh to vushlarning ifodalanishiga diqqat qiling. O'ZBEKISTON RESPUBLiKASI DAVLAT GERBI Davlat gerbi O'zbekiston Respubiikasi Oiiy Kengashi tomonidan 1992- yilning 2-iyul kuni tasdiqlangan. Gerbning yuqori qismida Respublika jipsligining ramzi sifatida 8 qirrali yulduz tasvirlangan; 8 qirra ichida joylashgan yarimoy va yulduz musul- monlarning qutlug" ramzidir. Gerb markazida him m at, oliyjanoblik va fidoyilik timsoli boigan Humo quslii tasvirlangan. Ushbu ramz, timsoliar xalqimizning tinchlik, yaxshilik, baxt-saodat, farovonlik yoiidagi orzu-umidlarini ifodalaydi. Gerbda ifodalangan gulla- gan vodiy, Quyosh, o‘ng tomondagi bug‘doy boshoqlari, s o l tomonidagi ochilgan paxta chanoqlari yurtimizning boyliklari ramzidir. 89-mashq. M atnni lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosida ko‘chirib yozing. Undoshlaming ifodalanishiga diqqat qiling. Шаркдаги бир ривоятда айтилишича, бир бегунов одамни тугиб олиб, сазойи кдладиган булишибди. Уни дарахтга боглабдилар, назоратчилар к,араб туришибда. Биров келиб юзига тупурибди, биров кесак отибди, биров тош отибди. Оломон ичида унинг энг як,ин сирдош дусти \ам бор экан. Биладики, дустида гун о\й ук, Бекордан- бекорга сазойи килинмокда. тухматга учраган. Нима к,илишини билмабди. Д устининг сазойи к,илинишида кэтнаш масликнинг хам ияожи йук,. Сукай деса, сука олмайди. Тош охай деса, дусти. Этагининг баридан чигитдай пахтани сугуриб олиб, бир урган экан, \ар хил сукиш ва ^акоратларга, тошга, кесакка бардош берган одам, жиндай пахта юзига текканда «дод» деб, хушидан кетган экан, чунки уни дусти отди-да! 90-mashq. Uyga vazifa. M atnni ko‘chiring. U ndosh tovushlarni belgilab, yozilishini tushuntiring. MUSTAQELLIK 0 ‘GITLAR1 Bizni tanlagan yoiim izdan hech kim, hech qachon qaylara olmaydi. Z o tan , Vatanga bo'lgan m ehr-u muhabbat h ar qanday m uam m oni 63 yechishga, har qanday yovuz kuchni yengishga qodirdir. Endi, ortga yo‘l yo'q. Ouzbékistan istiqbolini sobitqadamlik bilan barpo etmog'imiz zarar. Bu y oida ikkilanmoq, manfaatparastlikning mayda-chuyda tashvishiariga o'ralashmoq Vatanga, xalqqa, keiajak avlodga xiyonat boladi. Biz istiqlol sharofati bilan ko‘p qadriyatlarni: imonimizni, railliy g‘um - rimizni, ozodlikni. bir so‘z bilan aytganda, Parvardigorni qaytadan chinakamiga tanidik. Endigi vazifa — bobolarimizning poymol etilgan orzu-umidlari haqqi, avlodimizga, Siz-u bizning farzandlarimizga, butun dunyo bilan teppa-teng baylashadigan buyuk 0 ‘zbekistonni meros qilib qoldirmoqdir, istiqboldagi O'zbekiston Vatan ozodligi nasib etmagan bobolarimizga ulug’vor haykal bo'lajak! 0 ‘zbekistonning shuhratiga shuhrat qo'shuvchi farzandlarim izga muqaddas beshik bo'lajak! 9 Savollar • 1. Hozirgi alifboda unlilar qanday ifodalanadi? 2. Hozirgi alifboda undoshlar qanday ifodalanadi? 3. m, h harflari lotin yozuvida qanday yoziladi? 16-DARS. UNDOSHLARNING TALAFFUZI VA Y O ZILISH I Darsning maqsadi: a) ilmiy maqsad: o'quvchilaming ongida undosh tovushlarning talaffijzi va imlosi yuzasidan bilim va malakalar hosil qilish; b) o'quvchilami rostgo'ylik, to ‘g‘rilik ruhida tarbiyalash. / Topshiriq. Gapdagi tovushlarning talaffuzi va imlosiga e’tibor bering. Hayo, muruwat, sadoqat, tavoze, mehnat, saxiylik, no/nus, vafodorlik va adolat insonga baxt-saodat keltiradi. 91-mashq. So'zlarning talaffuzi va yozilishiga e’tibor bering. Obod, adab, fabrika, maqsad, to'qson, burun. xayol, xalq, tadbir, ruxsat, ijtimoiy, iztirob. 92-mashq. Gaplarni ko‘chirib yozing. Undosh tovushlarning talaffuzi va yozilishiga diqqat qiling. Har kimga ozor bera ko'rma — dunyo barehaga barobardir. Tamagirlik — ofat. Tamagirlik bilan adolat bir-biriga ziddir. Boylikka hirs qo‘yish — joduning sirtmog'iga tushib qolish bilan barobar. Vaqt — keskir qilichdir. U hech narsaga qaramay shart o‘tadi-ketadi, sen esa voyvoylagancha qolaverasan. Rostlikning mevasi totli, natijasi esa samaralidir. Xushfe’ 1 bo'lish yaxshi odat. Kishining fe’ 1-atvori o ‘zini begona qiladi, o ‘zgani xesh. 64 U hatto otani boladan judo qiladi. Hakimdan so‘radilar: «Rostgo'y deb kimni aytsa boiadi?» U javob qildi: «Tili bilan dili bir b o ig an odam rostgo'y, haqgo‘y odam hisoblanadi». Tumalar samoda chizsa guldasta, Qoyadek b o isa-d a burgut viqori. Toshiar orasidan mo'ralab asta, Ko'kargan maysani ko‘rdim yuqori. (Sh. Qosimov) 93-mashq. Gaplami ko‘chirib yozing. Undoshlarning yozilishiga diq- qal qiling. Ulug‘vor maqsad oldida turganingda, mehnatni rohat bil. (Arab niaqoli) Qabrga emas, qalbga haykal q o ‘ymoq kerak. M agiubni tepib o'tm ak mardlik emas. (Pahlavon Mahmud) Hargiz talabi shuhrat etmakim: ofat turur. (Abduxoliq G'ijduvoniy) Kimki tashlandiq yerni obod qilsa, bu yer o‘shaniki boiadi. Bu yerda zolim kishining (batto) ter to‘kishga ham haqqi yo‘q. (Abu Iso Muhammad at-Termiziy) M ehnat kishini uch balodan saqlaydi: yurak siqilishidan, axloqiy buzilishdan, muhtojlikdan. Sabming tagi sariq oltin. Har ko'zki, agar olmasa ibrat, koi'dir, Har luqma, agar bermasa lazzat, sho‘rdir. Har to ‘n, agar o‘zgarmasa, to‘nmas, u kafan, Har xonaki, birdek turaversa, go‘rdir. (Abdulqodir Bedil) 94-mashq. Maqollarni ko‘chirib yozing. Undoshlarning yozilishiga diqqat qiling. G ‘am yenaa, beg‘am ham b o im a. Bogingni zog-dan saqlamoqchi boisang, unga e’tiborda b o i. Pokliging — sogiiging. Y om gir bilan yer ko‘karar, duo bilan el. Onangni kaftingda tutsang, singlingni kiftingda tut. Shirin yolg'ondan ko'ra achchiq haqiqat yaxshi. Chayonning kasbi chaqish. Sen o‘zingni maqtama, birov seni maqtasin. Suv ichadigan quduqqa hech qachon tosh otma. Koiigii ko'ngildan suv ichar. 95-mashq. Matnni o ‘qing. Ularda ishlatilayotgan unli va undosh tovushlarga diqqat qiling, talaffuzi va yozilishini kuzating. BUYUK DAVLATCHIL1GIMIZ ASOSLAR1 K oim a Turon — ona Turkistonda azaldan bitta g‘oya, bitta tushuncha hamma narsadan muqaddas sanalib kelingan. Bu g'oya Vatan, ona yurtga muhabbat, mangu ehtirom tuygiisidir. Shu tabarruk zaminning munosib farzandlaridan biri sanalgan Yusuf Xos Hojib boqiy davlat uchun to'rtta 5 - 281 65 tirgak kerakiigini «Qutadg'u bilig» asarida qayta-qayta la’kidiagan edi. Bular kuch-qudrat, aql-farosat, sabr-toqat va bilimdir. Tarixdan m aium ki. shularga asoslangan davlatlar hech qachon kam boim agan. Qoraxoniylar, somoniylar, saijuqiylar, g‘aznaviyîar, xorazmshohlar, temuriylar davrida yuqoridagi so'zlarga amal qilingan. Adoiat, ma’rifaî va yuksak ma'naviyat tarixiy davlatchilikning hamishalik poydevori sanalib kelingan qudratli davlat barpo etgan Amir Temuming o*z muhriga «Rosti — nisti». ya’ni «Kuch adolatdadir» deb yozdirib qo‘yganida ham ayni mana shu tïkr barqarordir. Hurmatli yurtboshimiz o‘z nutqlaridan birida: «Müîiy g ‘umri, milliy iftixori baland miliatni yengib bolm aydi», — deb aytgan edilar. Darhaqiqat, o‘tmishdan saboq olib, kelajagini dadil barpo etayotgan miliatni vengish sira mumkin emas. 0 ‘zbek davlatchiliginiîîg asostari juda mustahkam. 96-mashq. Uyga vazifa. «M a’naviyat — qalbim quyoshi» yoki «M a’naviyatimiz daholari» mavzularida matn tuzib, unii va undosh to- vushlarni izohlang. S a vol va topshiriqlar 1. Lab undoshlarining talaffuzi va imlosidagi farqlami tushuntiring. 2. Tiî undoshlarining talaffuzi va imlosidagi farqlarni tushuntiring. 3. X va h undoshlarining talaffuzi va imlosi haqida so'zlab bering. 4. Qaysi jarangli undoshlar talafTuzda jarangsizlashadi? 17-DAMS. ASSIMILATSÏYA, DISSIMILATS1YA, JARANGSIZLASHISH, MEÏATE2L\ VA BOSHQA FONETIK HODISALAR Darsning maqsacli: a) ilmiy inaqsad: o‘quvchilaming ongida assimilatsiya, dissimilatsiya, metateza va boshqa fonetik hodisalar yuzasidan bilim va malakalar hosil qilish; b) o ‘quvchilarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash. / J-topshiriq. O'tdi, ishni, z.arur so'zlari og‘zaki nutqda qanday talaffuz qilinadi? Mazkur so‘zlardagi fonetik hodisani izohlang. 2-topshiriq. Stul, stansiya, .sM a/so‘zlarini talaffuz qilganimizda qanday hodisa kuzatiladi? Nutq jarayonida tovushlami ketma-ket keltirish y o li bilan turli xil rna’noli birliklami hosil qilamiz. Masalan, f-o-sh, b-o-sh, q-o-l. Yuqoridagi so‘zlar tarkibidagi tovushlar alohida-alohida emas, balki uzluksiz talaffuz qilinadi, so‘zlar uzluksiz talaffuz qilinganda, uning tarkibidagi bir tovush hali io iiq talaffuz qilinmay turib, nutq a’zolari ikkinchisiga tajyorlanib turadi. Natijada tovushlar zanjiri vujudga keladi. 66 | Talaffijz qulayligiga intilish harakati tufayli nutq jarayonida * tovushlar zaitjirida turii fonetik o‘zgarishlar ro’y beradi. Masalan, oq so‘zi asosiga -gach qo'shimchasini qo'shsak, asos oxiridagi chuqur til orqa q dan so'ng til orqa g undoshi keiib, chuqur til orqa tovushidan til orqa iovushiga birdaniga o!tishi qiyiniashadi. Talaffuz noquJayligi vujuaga keiadi. Ana shu noquiaylikni bartaraf qilish, qiilaylikka erishish uchun ikkinchi tovush ham chuqur til orqa tovushiga aylantiriladi. Soiishtiring: oqqach, soqqani, ekkani kabi, fL- Nutq jarayonida talaffuz qulayiigiga erishish harakati tufayli k etm a-k et kelayotgan tovushlarning o ‘zaro t a ’siri natijasida 0 ‘zgarishiarga uchrashi fonetik hodisalar deyiladi. Fonetik hodisalar unlilarga ham, undoshlarga ham taalluqlidir. 97-mashq. Ko‘chiring. Fonetik hodisalarning ostiga chizing. Sariq — sarg'ay, o ‘g‘il -- o 'g iim , singil — singli. sust — susay, taroq-iiK — tarog‘im, o ‘rtoq-im — o ‘rtog‘im, bilak-i — bilagi, tirgak-i — tflgagi, saiimsoq-i — sarimsog'i. turpoq-i — tuprog‘i, kirpik-im — kiprigim. 98-mashq. Matnni ko‘chiring, qanday fonetik hodisalar boriigini aniq- lab, uiarning tagiga chizing. Imio qoidasiga muvofiiq qanday yoziiishi lozimligini ko‘rsating. 1. To'yxonaga savzi to‘g‘ragani chiqdik. 2. Bir borakan, bir yo‘g‘akan, qadim zamonda bir cholminan kampir bo'lganakan. 3. Cho'nchagimga yusso'm solib, ko'chaga chiqtim. 4. Devol ustida muchicha turipti. 99-mashq. Quyidagi matnni orfoepiya qoidalariga rioya qilib o‘qing, so'zlaraing talafftiziga rioya qiling. Oltin o'tda bilinadi, odam — m ehnatda M ehnat bilan inoqlashsang, tan og‘rig‘in ko'rmassan. Ko'p ishlovchi ko‘p yashaydi. Mehnat qiisang, ko'nglingga y o ru g iik tushadi. O dam lar sening chiroyingga, kiygan kiyimingga qarab emas, balki qilgan ishingga qarab turib baho beradilar. Yashash uchun fovdali mehnat qilish kerakligini anglab yetish insonJikning birinchi sharfidir. Dangasa va yalqovlat hecb qachon sanoqda boimaydi. 100-mashq. Maqollarni ifodali o‘qing. So‘zlardagi fonetik hodisalarni aniqiang. Orqada turgan do'stdan oldinda turgan dushman yaxshi. (Gruzin maqoli) M ehnat hayot chirog'iga yog‘ quyadi, tafakkur esa uni yoritadi. (Ingliz m aqoli) N odon aytur: g‘olib chiqdim, dono aytur: y o i berdim. (T a ta r maqoli) Dono olg‘a boraturib, orqaga qarab qo'yadi. (Pushturt maqoli) Aqlli xalqqa intiisa, nodon o'z qarindosh-urug‘lariga intiladi. (Q irg'iz maqoli) Ozodlik — obodlik. (Tojik maqoli) Dcrstlik shishaga m onand, sinsa — uiav olmaysan. (Rus maqoli) Kishilarga m uhabbat — eng yaxshi davlat. (Arab maqoli) Yakkanj bo‘ri yer. (Qoraqalpoq maqoli) BirgaJashib ovqatlansang — lazzatlanasan, birgalashib ishlasang — xursand b o ia sa n . (Adigey maqoli) Haqiqat daraxtini toshga o'tqazganda ham qurimas. (Gruzin maqoli) Aqlli qariya — oqib turgan daryo. (Qozoq maqoli). H atto eng baland tog“' h am quyoshni to'solmas. (Xiioy maqoli) Baxt kulgu bor uyga kiradi. (Yapon maqoli) Baxt odamni "etnas, odam baxtni vujudga keltiradi. (Polyak maqoli) 101-mashq, Sh. Boshbekovning «Temir xotin» dramasidan olingan biror parchani o‘qing, personajlar nutqini tahlil qiling. So'zlardagi tovush o‘zgarishlarini belgilang. 102-mashq. Quyida berilgan so‘zlarda ro‘y bergan fonetik o'zgarish- larning turini aniqlang, ularni ustunchalarga joyiashtiring. qorin — qomim, yurak — yuragi, o ‘g‘il — o ‘g iim . shahar — shahrim , ulug' — ulg'ay, undan — unga, mening — sening, og‘iz — og‘zim, ko‘ngil — ko'ngiirn. Tovush orttirilishi Tovush tushishi Tovush almashinishi 103-mashq. Matnni o ‘qing. Professor H . N e’matovning o'zbek tili rivojiga qo‘shgan hissasi haqida so‘zlab bering. NE'MATOV HAMID G ‘ULOMOVICH 1941-yili tavallud topgan. Filologiya fanlari doktori, professor. 0 !zbek tili tarixi, leksikologiyasi, morfologiyasi bo'yicha qator asarlar muallifi. Ular orasida «Qadimgi tarixiy vodgorliklarning funksional morfo logiyasi», professor Ravshan Rasulov bilan hamkorlikda yozgan « 0 ‘zbek tilining sistemaviy leksikologiyasi asoslari» kitoblari alohida ajralib turadi. H. Ne’matov o‘rta umumiy taiim da «Ona tili» fanini takomillashtirish bo‘yicha ham barakali xizmat qildi. U o'rta maktablarning V—IX sinllari uchun «amaliyotdan nazariyaga» tamoyiliga asoslangan yangi tipdagi «Ona tili» darsligining yaratilishiga bosh-qosh bo‘ldi. S O ‘Z BOSHI, SO ‘Z 0 ‘RTASI VA OXIRIDA U N D O SH LA RISING ISHLATILISHI, ULARNING IM LO SI O'zbekcha so'zlarning fonetik tiszilishidagi o'ziga xoslik shundaki, so‘zning boshida ketma-ket ikki undosh birjoyda kelmaydi. Shuningdek, so'zning oxirida ham st (ost, ust), It (jilt, milt), n (to'rt, turt, qurt) kabi qo‘sh undoshlardan tashqari, boshqa undoshlar yonma-yon kelmaydi. 68 Traktor, stakan, stol kabi so'z boshida qo‘sh undosh kelgan so'zlar yevropa tillaridan kirib keigan so'zlardir. So'zlarning bunday tovush tuzilishi tilimizga xos bolm aganligi uchun ham, qo'sh undoshlar orasida, ba’zan oldida bir unli q o ‘shilib ikki bo'g’inga ajratilgan holda talaflfuz qilinadi (tiraktir, istakan, istol kabi), lekin ular asl holatida yoziladi (traktor, stakan, stol kabi). So‘z oxirida qo’sh undosh kelgan go‘sht, musht (sht), daraxt, baxt (xt), barg (Tg) kabi so‘zlar esa, asosan, fors-tojik tiiidan o‘tgan. Bunday so‘zlarda yonm a-yon kelgan undoshlardan bin talaffuzda tushirib qoidiriladi. Yozuvda yonm a-yon kelgan undoshlar saqlanadi. 104-mashq. «Non — rizq-ro‘zimiz» mavzusi bo‘yicha matn tuzing, so ‘z boshi va oxirida qo‘sh undosh kelgan so ‘zlarni ko‘chirib yozing. Talaffozi va imlosini tushuntiring. 105-mashq. Matnni o ‘qing. Undosh tovushlaming yonma-yon ishla- tilishi sabablarini tushuntirib bering. — Kim, u ? Suv olayotgan Anor yalt etib bolaga qaradi. Qizning yuzlari lov-lov yonar. katta ko‘zlarida o‘t chaqnardi. — U -m i? U-chi... — Qani, o ‘zing top-chi kimga o'xshayapti? — Hech kimga. — Sanjar ham on jahlidan tushmagandi. — Chiroyli-a? — A nor ko‘z qisdi. — Kim u? — Sanjar oyog‘i ostida turgan toshni zarb bilan daryoga tepdi. — Umi? U -chi, — u sening pochchang b o iad i. Sanjar suv to 'Ia chelakni qanday tepib yuborganini, og‘zidan yomon so‘z chiqib ketganini bilmay qoldi. Jon-jahdi bilan yugurib ketdi... Kechqurun esa butun alamini mehmonning ko'chada qolgan mashina- sidan oldi. M ashina eshigiga chiroyli qilib «qur-ruq», «kar-ran-da» deb yozib qo'ydi. «Pistirma»da turgan Ergash ketib yozuvni ko‘rdi-yu, afsuslan- gannamo: — Rasvo qilding, — dedi. — Nimasi rasvo,— Sanjar unga sotib qo'ymasaydi degan hadik bilan qaradi. — <-Quniq»da ham «karanda»da ham bittadan «r» yoziladi — dedi Ergash saimoqlanib. — Sen uni aw al bir ko‘rgin, — dedi Sanjar ko'ngli o‘rniga tushib, — u shunday qur-aiq, shunday kar-ran-daki, uchta «r» yozsang ham kamlik qiladi. Talaffuzda: go‘sh mush farzan Yozuvda: go‘sht musht farzand (M. Mirzarahimov) |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling