A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

O‘rab turuvchi atrof-muhit omillari, avvalombor, asosiy toifadagi
hamkorlar bilan munosabatlarning mustahkam o‘rnatilganligi va bu boradagi
o‘zaro xatti-harakatlar, asosiy faoliyat turlari uchun resurslarni o‘zlashtirish,
shuningdek, ularni olib kirish qudrati (qobiliyati) kabilarni o‘z ichiga oladi. Ushbu
omillar guruhini tahlil qilish ularning reytingini va baholashini va ta’lim
segmentidagi, shuningdek, atrofdagi muvaffaqiyatni yoki aksincha, umumiy o‘rta
ta’lim maktabining muvaffaqiyatsizligini bevosita belgilaydigan omillarni
aniqlashni o‘z ichiga oladi. Ko‘pgina tadqiqotchilar asosiy e’tiborda raqobatchilar
bo‘lishi kerak, deb hisoblashadi. Amerikalik olim M.Porter raqobat muhitining
beshta asosiy omilini tahlil qilishni taklif qiladi.
Ta’lim sohasida ishlaydigan raqobatchilar o‘rtasidagi kurashning jiddiyligi
quyidagi shartlarga bog‘liq:
-
muayyan sohadagi ta’lim muassasalari soni, ya’ni ular qancha ko‘p
bo‘lsa, raqobat shunchalik kuchli bo‘ladi;
-
ushbu ta’lim segmentining samaradorligi, ya’ni ushbu ta’lim
segmentida yuqori nufuzga ega bo‘lish imkoniyati;
6
Aynakulov M.A., Qurilishda menejment. O‘quv qo‘llanma. J:. JizPI tipografiyasi nashriyoti, 2021 -294 b.

---

36
-
ushbu ta’lim segmentini tark etishdagi qiyinchiliklar, masalan, boshqa
pedagog o‘qituvchini jalb qilish uchun yuqori darajadagi ish haqi to‘lovining talab
qilinishi.
Tahlilning o‘zi bir-biriga bog‘liq bo‘lgan bir qator bosqichlarni o‘z ichiga
oladi:
1) u yoki bu darajada raqobatchilar soniga bog‘liq bo‘lishi mumkin bo‘lgan
barcha umumiy o‘rta ta’lim maktablari ro‘yxatini shakllantirish;
2) raqobatdosh umumiy o‘rta ta’lim maktablarining har birining faoliyatini
o‘rganish va ularning reytingini - umumiy o‘rta ta’lim maktabi uchun xavfliligi
nuqtayi nazaridan kamayish tartibida joylashtirish;
3) siz bilan tenglashadigan, bellashadigan kuchli raqobatchini, shuning bilan
birgalikda
bir shu toifadagi bir nechta raqobatchilarni belgilab olish va
o‘zingizning xo‘jalik faoliyatingiz imkoniyatlarini siz bilan tenglashadigan,
bellashadigan kuchli raqobatchi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining imkoniyatlari
bilan o‘zingizning kelajak strategiyangizni belgilab olish maqsadida batafsil
taqqoslab chiqish;
4) raqobatga dosh berish yo‘nalishlarini belgilash olish va ta’lim
segmentidagi o‘ziga xos munosabatlar yuzasidan birlamchi qarorlar.
Ba’zi ekspertlar, shuningdek, ta’lim segmentidagi xatti-harakatlari namuna
bo‘lishi mumkin bo‘lgan “mos raqobatchi” sifatida qarash mumkin bo‘lgan
umumiy o‘rta ta’lim maktabini oldindan belgilashni tavsiya qiladi. Bunday
umumiy o‘rta ta’lim maktabi boshqa tumanda yoki hatto, boshqa viloyatda faoliyat
yuritishi mumkin va tahlil qilingan umumiy o‘rta ta’lim maktabiga bevosita tahdid
solmaydi.
Biroq, bir maromdagi andozaning mavjudligi o‘z imkoniyatlarini tanqidiy
baholash, zaif tomonlarini aniqlash va ularni bartaraf etish choralari haqida o‘ylash
imkonini beradi.
Yangi raqobatchilarning paydo bo‘lish xavfi ko‘p jihatdan ma’lum bir ta’lim
segmenti qanday shaklda ishlashiga bog‘liq.

---

37
Misol uchun, mukammal yoki monopolistik raqobat shaklida ishlaydigan
ta’lim segmentlari kirish uchun ochiqdir.
Bu ta’lim segmentlarida ishga kirishish uchun katta sa’y-harakat kerak emas,
bu yerda hech qanday qonuniy to‘siqlar yo‘q. Ammo, aynan shu ta’lim
segmentlarida raqobatchilarga nisbatan tajovuzkor munosabatda bo‘lgan ko‘plab
umumiy o‘rta ta’lim maktablari mavjudligi sababli eng faol raqobat kuzatiladi.
Oligopolistik ta’lim segmentlarida ishtirokchilar” soni sezilarli darajada
kamayganligi sababli raqobat biroz pastroq, odatda, ularning soni 5-6 dan
oshmaydi, bu kabi umumiy o‘rta ta’lim maktablarida katta sa’y-harakatlar
zarurati bilan izohlanadi. Obyektiv xulosa shuni ko‘rsatadiki, ta’lim segmentiga
kirish qanchalik qiyin bo‘lsa, raqobat shunchalik kam bo‘ladi. Shu sababli, yangi
raqobatchilarning paydo bo‘lish xavfini tahlil qilish jarayonida ta’lim segmentining
yangi ishtirokchisi obyektiv ravishda yengib o‘tishi va uning imkoniyatlari va
istiqbollarini baholashi kerak bo‘lgan to‘siqlarni hisobga olish kerak.
M. Porter ana shunday to‘siqlar qatoriga quyidagilarni kiritishni taklif qiladi:
- kam sa’y-harakatlar tufayli katta hajmdagi nufuzga ega bo‘lish va
keyinchalik yutuqqa tezda erishish zarurati;
- allaqachon barqarorlashgan ta’lim segmentida yangi ishtirokchi brendini
shakllantirish va uning ulushini egallash uchun yuqori sa’y-harakatlar;
- dastlabki qilingan sa’y-harakatni tezda qaytara olmaslik;
- agar ota-onalarda ma’lum qoliplar shakllangan bo‘lsa, yangi pedagogik
uslubiyatga o‘tishdagi qiyinchiliklar;
- o‘quvchilarni OTM larga
yo‘naltirish tarmoqlarini shakllantirish
muammolari;
- ushbu ta’lim segmentidagi avvalgi holatlarga nisbatan o‘quvchilarni
tayyorlash va OTM larga yo‘naltirish sa’y-harakatlarining nisbatan ko‘pligi;
- boshqaruv bo‘g‘inlarining salbiy holati, ta’siri, sifatli, o‘quvchilarning,
shuningdek, ilg‘or pedagogik texnologiyalarning yuzaga kelishi qiziqishining
mavhumligi va shu asosida mazkur jarayonni qo‘llab quvvatlamasligi.

---

38
Ota-onalarning xususiy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida farzandining
o‘qishi uchun to‘lanadigan narxlarni pasaytirish qobiliyati, agar:
-
bir guruh ota-onalar o‘z farzandlarini guruhiy bo‘lib ta’lim faoliyatiga
yo‘naltirsa, unda ular maktab ma’muriyatidan ommaviy chegirmalarni taqdim
etishni talab qiladi;
-
tahlil qilinayotgan xususiy umumiy o‘rta ta’lim maktabi tomonidan
yetkazib beriladigan pedagogik mahsulot qiymatining salmoqli ulushini tashkil
etuvchi ta’lim resurslarning nisbatan past tannarxi tufayli ota-onalar mablag‘ni
kam to‘lashdan manfaatdor bo‘ladi;
-
o‘xshash ta’im berish xususiyatlari ko‘p bo‘lsa, raqobatchilar qulayroq
shartlarni taklif qilishlari mumkin;
-
nisbatan kam sa’y-harakatni talab etuvchi o‘rnini bosuvchi pedagogik
uslubiyatga o‘tish katta urinishlarni talab qilmaydi;
- ota-onalar ushbu pedagogik uslubiyatni ma’qul ko‘rishlari mumkin.
Umumta’lim maktablariga ta’limga oid yoki boshqa har xil resurslarni
yetkazib beruvchilarning o‘z talabini qo‘yishga intilish qobiliyati quyidagi hollarda
eng dolzarb hisoblanadi: umumta’lim maktabi o‘z shartlarini belgilaydigan
yetkazib beruvchilarning kichik tanloviga ega, yetkazib beruvchi tashkilot o‘zi
yetkazib beradigan ta’limga oid yoki boshqa har xil resurslarni almashtirishi
mumkin bo‘lgan o‘rnini bosuvchi resurs paydo bo‘lishidan qo‘rqmaydi, yetkazib
beruvchining umumiy talabidagi umumta’lim maktabining ulushi ahamiyatsiz
hisoblanadi. Buning mohiyati shundaki, yetkazib beruvchi tashkilot uchun uning
taklif qilayotgan resurs mahsuloti strategiyani oshirishga xizmat qiladi.
Agar o‘rganilayotgan ta’limga oid yoki boshqa har xil resurslarni yetkazib
beruvchi tashkilotning resurs mahsulotlari o‘rnini bosuvchi resurs mahsulotlar
bozorida paydo bo‘lish tahdidi, agar yangi resurs mahsulotning narxi teng yoki
undan ham yaxshiroq iste’mol sifati oldingi mahsulotnikidan past bo‘lsa, haqiqatga
aylanadi. O‘rnini bosuvchi resurs mahsulotlar almashtiriladigan resurs mahsulotlar
bo‘lgani uchun, ya’ni umumta’lim maktablarining har qanday ehtiyojlarini

---

39
qondirishning turli usullarini taklif qiladigan bo‘lsa, bunday resurs mahsulotlarning
paydo bo‘lishi faqat ta’lim segmentida faoliyat yuritadigan sohalarda ro‘y berishi
mumkin. Tahdid umuman kutilmagan joydan kelib chiqishi mumkin, xususan,
tegishli sohadagi ilmiy kashfiyot kutilmagan yon natija berishi va uzoq vaqtdan
beri ma’lum bo‘lgan muammoning yangi, noan’anaviy yechimiga olib kelishi
mumkin, bunday vaziyatda umumta’lim maktabining mazkur resurs mahsulotga
bo‘lgan talabi o‘z-o‘zidan to‘xtaydi.
Atrofdagi muhit omillarini tahlil qilish faqat raqobat muhitini hisobga olish
bilan cheklanmaydi. Tashqi muhitni tahlil qilishda ko‘plab boshqa mintaqaviy,
mahalliy yoki tarmoq omillari ham hisobga olinishi kerak.