A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

6.3-rasm. Matritsali boshqaruv tuzilmasi
Direktor
Xo‘jalik xodimlari
O‘rinbosar
O‘rinbosar
Diversifikatsion bo‘linma
Ta‘minot
Ishlab
chiqarish
Yo‘naltirish

---

113
1. Umumta’lim maktablari uchun matritsali boshqaruv tuzilmasi uning
faoliyatiga, ayniqsa o‘z-o‘zini moliyalashtirishga ixtisoslashgan umumta’lim
maktablari uchun (xususan, xususiy mulkchilik shaklidagi ta’lim muassasalari
uchun) mutlaqo mos keladi, buning sababi shundaki, mazkur tuzilmadan aksariyat
hollarda yakka turdagi faoliyat yuritishga ega bo‘lgan faoliyat yurituvchi
subyektlarda foydalaniladi. Bunga misol tariqasida, umumta’lim maktablarining
asosiy DTS lari bo‘yicha ta’lim olib borish faoliyatini, shuningdek, mazkur
faoliyatni takomillashtirishga va ushbu takomillashtirish jarayonini moliyaviy
jihatdan qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiluvchi diversifikatsion tarzda tashkil
qilingan infratuzilmaviy subyekt sanalgan qo‘shimcha strategik ahamiyat kasb
etuvchi strategik rivojlanish subyektini va uning faoliyat tuzilmasini keltirish
mumkin.Umumta’lim maktablarining asosiy DTS lari bo‘yicha ta’lim olib borish
faoliyatini takomillashtirish jarayonini moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlashga
xizmat qiluvchi diversifikatsion tarzda tashkil qilingan infratuzilmaviy subyektini
tashkil qilish odatda quyidagicha tarzda amalga oshiriladi. Umumta’lim maktablari
faoliyatini odatda direktor va bir nechta nafar o‘quv va tarbiyaviy ishlar bo‘yicha
o‘rinbosarlar boshqaradi, ularning har biri o‘zining asosiy faoliyati yuzasidan
aniq majburiyatlarga egadirlar. Chunki, umumta’lim maktabida barcha an’anaviy
faoliyat turlari sanalgan “ta’lim-tarbiya” jarayonlari doimiy harakatda bo‘ladi.
Ammo, byujetdan tashqari mablag‘ topishga qaratilgan, asosiy faoliyatni qo‘llab-
quvvatlashga xizmat qiluvchi strategik ahamiyatga ega bo‘lgan diversifikatsion
tarzda
bunyod
etiladigan
infratuzilmaviy
subyektni
tashkil
qilishda
“diversifikatsion guruh” tuziladi. Maktab direktorining o‘quv ishlari bo‘yicha
o‘rinbosari ushbu guruhga boshchilik qiladi, shuningdek, mazkur tuzilmaning
o‘quvchilarni OTM ga yo‘naltirishda qo‘shimcha tarzda tashkil qilingan o‘quv
kurslariga jalb qilinadigan yetuk mutaxassislarning ish haqini to‘lab berishda
mazkur faoliyatning o‘rni nuqtai nazaridan hamda o‘z navbatida maktab
reytingining o‘sishida mazkur tuzilmaning sezilarli darajada ta’sirini inobatga
olgan holda uning aniq mas’uliyati belgilab beriladi. Ushbu faoliyatga turli

---

114
darajada mutaxassislikga va o‘z navbatida ma’lum bir soha bo‘yicha malakaga,
ko‘nikmaga ega bo‘lgan xodimlar va mutaxassislar asosiy faoliyatdan ajralmagan
holatda qo‘shimcha shaklda jalb etiladi. Diversifikatsion tarzda bunyod etiladigan
ushbu infratuzilmaviy subyektning faoliyati davomida (bir necha oydan bir necha
yilgacha) ular guruh raxbari etib tayinlangan amaldagi o‘quv ishlari bo‘yicha
director o‘rinbosariga itoat qiladilar, ular asosiy ish faoliyati doirasidan
chetlashtirilmaydilar va qo‘shimch tarzda tashkil qilingan faoliyat yakunlangandan
so‘ng ular faqat o‘z asosiy faoliyati bilan mashg‘ul bo‘ladilar
12
.
Umumta’lim maktablari ish yurituvida matritsali boshqaruv tuzilmasining
qulayliklari rezerv,ya’ni yashirinib yotgan imkoniyatlarni ishga tushirishning,
ularni harakatga keltirishga qodirlikning mavjudligi va shu asosida maktab
raxbarlarining tashabbuskorligining, tadbirkorligining, shuningdek, ishbilarmonligi
ning namoyon bo‘lishi uchun maqbul sharoit va jarayondir.
Umumta’lim maktablari ish yurituvida matritsali boshqaruv tuzilmasining
eng nochor (kamchiligi) jihatlari uning bir tizim faoliyatiga ixtisoslashganligi
(ya’ni faqat ta’lim berish) bois ham diversifikatsiyani maqbul tarzda
o‘zlashtirolmaslik oqibatida uni yeterli darajada qabul qilolmasligidadir.
2. Byujetdan tashqari mablag‘ topishga qaratilgan, asosiy faoliyatni qo‘llab-
quvvatlashga xizmat qiluvchi strategik ahamiyatga ega bo‘lgan diversifikatsion
tarzda bunyod etiladigan infratuzilmaviy subyektni boshqarish tuzilmasi matritsa
tuzilmasi kabi uning harakati davomiyligi ham ma’lum bir muddatni o‘z ichiga
oladi (masalan, bir o‘quv yili), biroq, umumta’lim maktabining asosiy faoliyatidan
tashqarida mavjud bo‘lgan holda u umumta’lim maktabining asosiy faoliyati
doirasida emas, balki mustaqil tarzda ish yuritadi. Modomiki, bu tarzdagi ma’lum
bir muddatni o‘z ichiga olgan faoliyat davomiyligi, diversifikatsion tarzda bunyod
etiladigan infratuzilmaviy subyekt oldiga belgilangan strategik vazifani a’lo
darajada ado etishi uchun barcha zarur talablarni ham qo‘yib qo‘yadi.
12
Элизабетт Мерманн. Мотивация персонала: Jobs-business-future. Bildin und Wissen Werlad - 2005.

---

115
Eng asosiysi, diversifikatsion tarzda bunyod etiladigan infratuzilmaviy
subyekt ichida ham kichik ko‘lamli ish yurituv mavjud bo‘lishiga qaramay,
umumta’lim maktabining asosiy faoliyatini (o‘quvchilarni OTM ga tayyorlash
faoliyati) moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan strategik vazifaning
aynan ichki tarkibida ham, ish yurituvida ham chiziqli yoki funktsional
tuzilmalarning o‘zaro uyg‘unlashuv jarayoni yuzaga kelishi mumkin. Masalan,
tuman xalq ta’limi bo‘limiga taqdim etiladigan bir umumta’lim maktabining
diversifikatsion tarzda tashkil etiladigan infratuzilmaviy subyektni boshqarishning
tashkiliy tuzilmasi faoliyat yuritishi jihatidan chiziqli yoki funktsional bo‘lishi
mumkin, chunki infratuzilmaviy subyektning faoliyat doirasi bir tuman hududida
amalga oshiriladi va boshqaruvning ta’sir doirasi ham o‘z navbatida shunga
yarasha ko‘lamni egallaydi.
Byujetdan tashqari mablag‘ topishga qaratilgan, asosiy faoliyatni qo‘llab-
quvvatlashga xizmat qiluvchi strategik ahamiyatga ega bo‘lgan diversifikatsion
tarzda bunyod etiladigan infratuzilmaviy subyekt tuzilmalarining umumta’lim
maktabi tomonidan o‘ylab topilgan muayyan rivojlanish strategiyasi sifatida
namoyon bo‘lish qiyofasini baholab ko‘raylik.
1. Umumta’lim maktablarining o‘sish chegarasini yoki yashash
davomiyligini saqlab qolish strategiyasi, barcha sa’y-harakatlarni strategik
jihatdan rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini, masalan, ta’lim segmentida, OTM
ga qamrov masalasida qabul kvotasi doirasida o‘z ulushini saqlab qolish yoki
oshirish uchun marketing faoliyatini, ta’lim sifatiga qaratilgan uslubiyatni
takomillashtirishni yoki mavjud pedagog xodimlar malaka va ko‘nikmasini
oshirish masalalarini va boshqa shu kabilarni o‘z ichiga oladi. Umumta’lim
maktablarining chiziqli va funktsional boshqaruv tuzilmalari shu kabi mazkur
talablarga mutlaqo monanddir.
2. Umumta’lim maktablarining kelejakga yo‘naltirilgan diversifikatsiya
strategiyasi, maktabning nisbatan mustaqil tarzda tashkil etilgan tadbirkolik

---

116
faoliyatini, ya’ni asosiy faoliyatdan tashqarida qo‘shimcha shaklda, ammo asosiy
faoliyatni moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash maqsadida tashkil etilgan faoliyat
yurituvchi strategik subyektni o‘zida namoyon qiladi. Mazkur tuzilma odatda,
dastavval, mavjud mulkiy manbalardan, resurslardan foydalangan holda
umumta’lim maktablarida OTM ga o‘quvchilarni tayyorlash borasida iqtidorli
yoshlarni shakllantirishga xizmat ko‘rsatuvchi subyekt sifatida o‘z faoliyatini olib
boradi. Ushbu strategiyani tahlil qilish diversifikatsion subyektning boshqaruv
tuzilmasi uni amalga oshirish uchun eng mos keladi degan xulosaga kelishga
imkon beradi. Avvalo, umumta’lim maktabining yashash davomiyligini saqlab
qolishga qaratilgan diversifikatsiya strategiyasiga o‘tish bu umumta’lim
maktabining asosiy faoliyatini moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlashning
maqsadli strategik dasturlaridan biridir. Bunda umumta’lim maktabining asosiy
faoliyati bilan bog‘liq barcha tarkibiy qismlari birinchi sektor tarkibiga kiritiladi va
bu bo‘linma “asosiy faoliyat sektori” nomini oladi va birinchi sektorni moliyaviy
jihatdan qo‘llab-quvvatlovchi umumta’lim maktabining “diversifikatsion faoliyat
sektori” nomi bilan ikkinchi strategik sektori yaratiladi. Umumta’lim maktabining
bu tarzdagi strategik rivojlanish yo‘nalishi, asosan ta’lim muassasasi ichida kichik
xo‘jalik yuritish subyektlarini yaratish negizida amalga oshiriladi.
3. Umumta’lim maktablarining kooperatsiyalashgan o‘sish strategiyasi
o‘quvchilarni OTM kirish uchun tayyorlash jarayonlarini tashkil etuvchi shaxslar
bilan ularni OTM ga yo‘naltirish, shuningdek, mazkur jarayonlar monitoringini
yuritish bilan shug‘ullanadigan kichik bo‘linmalarni yaratish va ularning o‘zaro
hamkorlik aloqalarini o‘zida namoyon etadi. Mazkur jarayonda yirik bir ta’lim
muassasasi yetakchiligida kooperatsion ta’lim birlashmasi tashkil etilishi
maqsadga muvifiqdek ko‘rinadi. Ushbu muvofiqlikda birlashmaning har bir
umumta’lim maktabi o‘z mustaqilligini va o‘z boshqaruv tuzilmasini to‘laligicha
saqlab qoladi, chunki kooperatsion aloqalar mutlaqo ixtiyoriylikga asoslanadi.
Yuqorida zikr etilgan e’tiborli jihatlarga razm soladigan bo‘lsak, barcha taklif va
tavsiyalar umumiy tarzda ko‘proq “ta’lim-tarbiya” jarayoni bilan shug‘ullanadigan

---

117
ta’lim muassasalari faoliyati bilan uyg‘unlashadi. Mobodo, faqat ta’limga doir
birinchi sektor faoliyati va unga xizmat qiluvchi ikkinchi sektor faoliyati ko‘plab
turdagi diversifikatsiyaga ixtisoslashgan bo‘lsa, unda “diversifikatsiyani ro‘yobga
chiqarish guruhlari” faoliyatidan keng foydalanish, uni ommalashtirish bilan bir
vaqtda matritsali tuzilma doirasida faoliyatini yuritish tavsiya etiladi.
Faoliyat yuritish jihati umumta’lim maktablari tomonidan o‘zlashtirilgan
OTM ga qamrov bo‘yicha kvota ulushini oshirishga ko‘maklashuvchi
rivojlantirishga asoslangan strategiyalarning o‘ziga xos jihatlarini batafsil o‘rganib
chiqish, umumta’lim maktablarining jadalli o‘sish strategiyalari, umumta’lim
maktablarining o‘sish chegarasi yoki yashash davomiyligini saqlab qolish
strategiyasi yoki ta’lim muassasalari faoliyatida maqsadli qisqartirish strategiyasi
kabi rivojlanish strategiyalari bilan unga xos bo‘lgan boshqaruvning tashkiliy
tuzilmalari orasida bevosita uyg‘unlashuv mavjud emas degan muammoli fikrni
vujudga keltiradi. Shungdek,yana,umumta’lim maktablarining jadalli o‘sish
strategiyasini ular faoliyati boshqaruvida chiziqli va funktsional tuzilmalardan
foydalanish orqali yoki umumta’lim maktablari boshqaruvining qo‘shimcha tarzda
tashkil etilgan sektorlar faoliyati tuzilmasiga o‘tish orqali ham faoliyatini
rivojlantirish jarayoniga qaratilgan alohida ijobiy xulosani berish mumkin.
Mobodo, umumta’lim maktabi o‘z sa’y-harakatini bitta yaxshi o‘zlashtirilgan
pedagogik texnologiyani rivojlantirishga, takomillashtirishga, shuningdek, uni
qo‘llab –quvvatlovchi bitta qo‘shimcha faoliyat turiga qaratgan bo‘lsa va aynan
ushbu juftlik orqali OTM ga qamrov hajmini oshirish haqida mulohaza qiladigan
bo‘lsak, birinchi sektor, shuningdek, ikkinchi sektor xodimlari mahoratiga urg‘u
berish lozim bo‘ladi. Mazkur holatda harakatdagi sektorlarga ham mumkin qadar
umumta’lim maktablari boshqaruvining chiziqli va funktsional tuzilmalaridan
foydalanish tavsiya etiladi. Biroq, mazkur jarayonda umumta’lim maktablari
faoliyatini butunlay qayta shakllantirish shart emas deb topiladi. Mobodo,
umumta’lim maktablarini rivojlantirish strategiyalarida o‘quvchilarni OTM ga
tayyorlashning boshqa yangi shakllari o‘ylab topilganda yoki yangi ta’lim

---

118
segmentlarini o‘zlashtirish hisobiga OTM ga yo‘naltirilayotgan o‘quvchilarning
fanlar kesimida OTM yo‘llash taqsimoti jarayoni shakllantirilganda har ikkisiga
xos bo‘lgan bo‘linuvchi tuzilmadan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
“Umumta’lim maktablarining o‘sish chegarasi yoki yashash davomiyligini saqlab
qolish” strategiyasi harakatdagi foydalanilayotgan boshqaruv tuzilmalarini
o‘zgartirmasdan amaliyotda ishga tushirilishi mumkin, zero, buning zamirida
umumta’lim maktablarining yashash tarzini, uning davomiyligini uzaytirish
masalasi yotadi. Faoliyati maktab raxbariyatining o‘zini ham qoniqtirmayotgan
umumta’lim maktablarini maqsadli qisqartirish strategiyalari bu ko‘rilishi kerak
bo‘lgan eng so‘ggi choralardan biri sanaladi. Mazkur holatlarda avvalo,
umumta’lim maktabiga xos bo‘lgan aniq vaziyatning o‘ziga xos jihatlarini tahlil
qilish, shuningdek, maktab direktori va uning o‘rinbosarlarini ushbu maqsadli
qisqartirish strategiyasini qabul qilishga undagan sabab va oqibatlarni batafsil
o‘rganib chiqish lozim bo‘ladi.
Dastavval, umumta’lim maktablari faoliyatiga xos bo‘lgan paydo bo‘lgan
pirovard natijalarni amerikalik olim, menejer F.Kotler uslubiga binoan o‘rganilgan,
o‘zlashtirilgan, shuningdek, o‘zini oqlagan strategiyalar tahlili bilan qiyoslash
zarurdir, vaholanki, bu yerda ham muayyan umumta’lim maktablari faoliyatini
yuqoriga ko‘taruvchi yoki aksincha ular faoliyatining pastga ketishiga sabab
bo‘luvchi va o‘z navbatida ta’sir qiluvchi ko‘plab omillar ham hisobga olinishi
keak.