A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

8.2-rasm. Umumta’lim maktablari uchun raqobat strategiyasini ishlab
chiqish omillari
Asosiy ijrochilarning
shaxsiy qadriyatlari
Keng ijtimoiy
umidlar
Raqobat strategiyasi
Umumta’lim
maktabining ustun
jihatlari va kuchsiz
jihatlari
OTM ga yo‘naltirish uchun
imkoniyatlar va tahdidlar
(iqtisodiy va pedagogik)
Umumta’lim
maktabining
ichki omillari
Umumta’lim
maktabining
tashqi omillari

---

152
Umumta’lim maktablarining tashqi cheklovlari uning keng doiradagi
faoliyat muhiti bilan belgilanadi. OTM ni egallash imkoniyatlari va bu boradagi
tahdidlar raqobat muhitini, unga xos bo‘lgan xavflarni va potentsial qo‘lga
kiritiladigan nufuzni tavsiflaydi. Ijtimoiy jihatlar umumta’lim maktablariga davlat
siyosati, ijtimoiy munosabatlar, jamoat odatlari va boshqalar kabi omillarning
ta’sirini aks ettiradi. Umumta’lim maktablari uchun esa haqiqiy maqsad va
vositalarni ishlab chiqishda ushbu omillarni albatta hisobga olish kerak.
Raqobat strategiyasining muvofiqligi taklif etilayotgan maqsadlar va
vositalarning izchilligini tekshirish orqali aniqlanishi mumkin.
Asosiy strategiyaning uchta turi mavjud bo‘lib, raqobat kuchlariga qarshi
turish va boshqa ta’lim muassasalariga qaraganda yaxshiroq ishlashga erishish
uchun umumta’lim maktabining potentsial muvaffaqiyat qozonuvchi asosiy uchta
strategik yondashuvi diqqatga sazovordir. Ular quyidagilardir:
1. Sarf etilayotgan sa’y-harakatlarning mutloq yetakchiligi.
2. Tabaqalashtirish zamiridagi farqlash.
3. Diqqatni jamlash.
Ba’zi hollarda umumta’lim maktablari bir nechta yondashuvlarni
muvaffaqiyatli amalga oshirishi mumkin. Ushbu asosiy strategiya turlaridan birini
samarali amalga oshirish odatda yo‘naltirilgan tashkiliy choralarni talab qiladi.
Birinchi asosiy strategiya - bu maqsadga qaratilgan ta’limga oid chora-
tadbirlar majmui asosida sa’y-harakatlar bo‘yicha mutloq yetakchilikga erishish.
Sarf etilayotgan sa’y-harakatlarning mutloq yetakchiligini ta’minlash - ta’limga oid
quvvatlarni,ya’ni, potentsial imkoniyatlarni pedagogik jihatdan samarali miqyosda
faol ravishda yaratish, ta’limni tartibga solishga oid qo‘shimcha sa’y-harakatlarni
qattiq nazorat qilish, kichik transaktsiya sa’y-harakatlaridan qochish, tadqiqot va
ishlanmalar, xizmat ko‘rsatish, ta’limni uzatish tizimi, reklama kabi sohalarda
sa’y-harakatlarni kamaytirish orqali ta’lim tizimini maqbullashtirish jarayonini
talab qiladi. Bularning barchasi umumta’lim maktablarini boshqaruv nuqtai
nazaridan sa’y-harakatlarni nazorat qilishga katta e’tibor berishni taqozo etadi.

---

153
Ta’lim muassasasining boshqa raqobatchilariga nisbatan nisbatan kam
sarflanayotgan sa’y-harakatlar butun strategiyaning tarkibidir, ammo ta’lim va
bilim berish sifati, shuningdek, ta’limga oid boshqa sohalarni ham chetlab o‘tish
kerak emasligini taqozo qiladi.
Kam sarflangan sa’y-harakatning naflari umumta’lim maktabi uchun hatto,
kuchli raqobat sharoitida ham o‘rtacha ta’lim muassasalari ko‘rsatkichidan yuqori
nufuz keltiradi.
Kam sa’y-harakatlar chizig‘i umumta’lim maktabini raqobatchilardan
himoya qiladi, chunki bu daraja raqobatchilar allaqachon bu qobiliyatini
yo‘qotgan sharoitlarda nufuzga ega bo‘lish mumkinligini anglatadi. Kam miqdorda
sa’y-harakat sarflab ko‘proq mavqeni egallash umumta’lim maktabini raqobat
kurashida asosiy himoya vositasi bo‘lib xizmat qiladi, chunki raqobatchilarlar o‘z
kuchlaridan faqat sarflanayotgan normativ sa’y-harakatlarni yutib chiqish
maqsadida ham sun’iy ravishda raqobatchilar darajasiga tenglashtirishlari mumkin.
Kam sa’y-harakatlar har taraflama boshqa ta’limga oid raqobatlardan himoya
qiladi, bu esa umumta’lim maktabiga ko‘proq moslashuvchanlikni beradi, shu
bilan birga ko‘proq ichki harakatlarni keltirib chiqaradi. Kam sa’y-harakatlar
chizig‘ining yetakchilari, albatta umumta’lim maktablari uchun OTM ga
yo‘naltirish bo‘yicha katta imkoniyatlar eshigini ochib beradi. Pirovardida, kam
sarfa ega bo‘lgan sa’y-harakatlar chizig‘i raqobat muhitida umumta’lim maktabi
uchun maqbul zamin yaratadi.
Kam sa’y-harakatlar tufayli yuqori mavqega erishish nisbatan ko‘p mehnat
mehnat sarf etilmaydigan yuqori iqtidorli o‘quvchilar ko‘lamining kengligini
yokimahalliy sharoitdagi yetuk mutaxassislarning mavjudligi kabi ko‘plab ustunlik
jihatlarning mujassam bo‘lishini taqozo qiladi. Shuningdek, u ta’lim sifatini
oshirish uchun uslubiyatning o‘zini o‘zgartirish, say-harakatlarni kamaytirish
uchun tegishli ilg‘or pedagogik uslubiyatlarni yaratish, o‘quvchilarni OTM ga
yo‘naltirish uchun barcha asosiy iqtidorli o‘quvchilar ko‘lamiga sifatli bilim berish
zarurligini aniqlashi mumkin. Umumta’lim maktablari strategik rivojlanishida kam

---

154
sa’y-harakat strategiyasini ro‘yobga chiqarish OTM ga qamrov bo‘yicha kvota
doirasidagi ulushini qo‘lga kiritish uchun ilg‘or pedagogik uslubiyatlarni kiritishni,
shuningdek, yetuk pedagog o‘qituvchilarni jalb qilishlarni talab qilishi mumkin,
modomiki, bu kabi urinishlar esa amalga oshiriladigan tajovuzkor sa’y-harakatlarni
va dastlabki ba’zi yo‘qotishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Umumta’lim maktablarida OTM ga tayyorlash va unga qamrovini oshirish,
o‘z navbatida, unga qilinayotgan sa’y-harakat sarfiga sezilarli darajada ta’sir
ko‘rsatish bilan, ularni bir maromda harakatlanishga keltirirgan holatda, uni
barqarorlashtirishga xizmat qiladi. Mabodo, kam miqdorda sa’y-harakat sarflab
aksincha, ko‘proq mavqega erishilsa, u yuqori samaradorlikni, shuning bilan
birgalikda, kam miqdorda sa’y-harakat bo‘yicha yetakchilikni saqlab qolish, yangi,
eng zamonaviy pedagogik uslubiyatlarni o‘z pedagogik amaliyotlariga qayta-qayta
kiritib borish
zarurligini o‘z-o‘zidan taqozo etadi. Umumta’lim maktablari
faoliyatiga eng zamonaviy pedagogik uslubiyatlarni o‘z pedagogik amaliyotlariga
qayta-qayta keng miqyosda kiritib borish, barqaror sa’y-harakatlar chizig‘ini
saqlab qolish uchun zaruriy shart bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Kam miqdorda sa’y-harakatlar bo‘yicha yetakchilik umumta’lim maktabiga
o‘z mavqeini saqlab qolish uchun bajarishi kerak bo‘lgan bir qator majburiyatlarni,
ya’ni zamonaviy pedagogik uslubiyatlarni o‘z pedagogik amaliyotlariga qayta-
qayta kiritib borish, siyqasi chiqqan pedagogik jihatlarni tugatish, tor doira
ixtisoslashuvidan
chetlashish
va
pedagogik-texnologik
ishlanmalarni
takomillashtirish kabi bir qator vazifalarni yuklaydi. Umumta’lim maktablarida
OTM ga tayyorlash va unga qamrovini oshirishning o‘sishi bilan unga qilinayotgan
sa’y-harakat sarfini kamaytirish o‘z-o‘zidan kelib qolmaydi, balki, bu borada
nafaqat pedagogik uslubiyatni kiritishni,shuning bilan birgalikda yetuk
mutaxassislarni jalb qilishni, ular mehnatiga ma’lum darajada salmoqqa ega ish
haqini tashkillashtirishni ham talab qiladi. Bu jarayonga esa o‘z navbatida, xuddi
barcha miqyosdagi kabi ishbilarmonliksiz, tegishli tashabbuskorona amalga
oshiriladigan sa’y-harakatlarsiz erishib bo‘lmaydi.

---

155
Tashabbuskorona amalga oshiriladigan sa’y-harakatlarni boshqarish
strategiyasining seskanadigan jihatlarini quyidagicha ifodalash mumkin:
-
ta’lim sifatini oshirish va shu asosida OTM larga yo‘naltirish
ko‘lamini kengaytirish yuzasidan oldinggi qilingan urinishlar yoki tajribalarni
yo‘qqa chiqaradigan texnologik o‘zgarishlar;
-
ta’lim segmentiga nufuz nuqtayi nazaridan yangi qo‘shilganlarning
yoki uning izdoshlari tajribasini o‘z amaliyotlarida qo‘llash yoki eng yangi, eng
zamonaviy pedagogik uslubiyatlarni o‘z pedagogik amaliyotlariga qayta-qayta
kiritish orqali bu borada qilinayotgan sa’y-harakatlarni kamaytirish iqtidori;
-
qilinayotgan sa’y-harakatlar muammosiga e’tiborning kuchayishi
tufayli umumta’lim maktablarining OTM ga yo‘naltirishdagi zaruriy o‘zgarishlarga
yoki umuman, ta’lim segmentidagi ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga javob bera
olmasligi;
-
umumta’lim maktabining nufuzini yoki raqobatchilarning boshqa
ustun
jihatlarini yo‘qotish uchun umumta’lim maktabining yetarli sa’y-
harakatidagi farqli jihatlarni saqlab qolish iqtidorini pasaytiradigan qadrsizliklar.
Ikkinchi tur asosiy strategiya - bu umumta’lim maktabi tomonidan taklif
etilayotgan o‘quvchilarni tayyorlashga qaratilgan pedagogik uslubiyat va
texnologiyani tabaqalashtirish, ya’ni butun ta’lim segmentida yagona deb qabul
qilinadigan bunday pedagogik uslubiyat va texnologiyani yaratish. Bunda
o‘quvchilarni tayyorlashga qaratilgan pedagogik uslubiyat va texnologiyani
tabaqalashtirish turli shakllarda, ya’ni o‘quvchilar nufuzi yoki strategiya shiori,
pedagogik va uni qo‘llab-quvvatlovchi infratuzilmaviy texnologiya (masalan,
byudjetdan tashqari mablag‘ topishga qaratilgan yo‘nalishlar), funksionallik, ota-
onalar e’tiborini qozonish, ta’lim segmentidagi o‘zaro hamkorlik aloqalari yoki
boshqa ko‘plab jihatlar bo‘yicha bo‘lishi mumkin. Odatda, har qanday faoliyat
yurituvchi sebyektning ham qaysidir jihati bilan bir-biridan farq qiladigan
tomonlari albatta bo‘ladi.

---

156
Xulosa o‘rnida shuni alohida aytib o‘tish lozimki, o‘quvchilarni OTM ga
tayyorlashga qaratilgan pedagogik uslubiyat va texnologiyani tabaqalashtirish,
ya’ni farqlash strategiyasi strategiyani amalga oshirishga qilinayotgan sa’y-
harakatlarni kam salmoqqa tushirishni anglatmaydi, balki, sa’y-harakatning turini
yangilashni, shuning bilan birgalikda, uning unumdorligini oshirishni bildiradi.
O‘quvchilarni OTM ga tayyorlashga qaratilgan pedagogik uslubiyat va
texnologiyani tabaqalashtirish, ya’ni farqlash strategiyasi, agar muvaffaqiyatli
amalga oshirilsa, o‘rtacha ta’lim muassasalari ko‘rsatkichidan yuqori natijaga
erishishning samarali vositasidir, chunki u raqobatbardosh ta’lim muassasalariga
nisbatan sa’y-harakatlar bo‘yicha yetakchilik strategiyasi jihatidan ustun bo‘lgan
holda, mustahkam harakat chizig‘ini yaratadi. O‘quvchilarni OTM ga tayyorlashga
qaratilgan pedagogik uslubiyat va texnologiyani tabaqalashtirish, ya’ni farqlash
raqobatbardosh raqobatdan himoya qiladi, chunki u strategik shiorga nisbatan
mas’uliyatni oshiradi va qilinayotgan sa’y-harakatga nisbatan esa xushyorlikni
keltirib chiqaradi.
Bu esa o‘z navbatida, umumta’lim maktabining ta’lim segmentidagi
mavqeining, nufuzining yuksalishiga sabab bo‘ladi va pirovardida, sarflanayotgan
sa’y-harakatlar xavf-xatarini o‘z-o‘zidan pasaytiradi. Umumta’lim maktabining
ta’lim segmentidagi mavqeining, nufuzining yuksalishiga qarab, ota-onalarning
sodiqligi saqlanib qolsada, ammo raqobatchilarning o‘quvchilarni OTM ga
tayyorlashga qaratilgan pedagogik uslubiyat va texnologiyaning o‘ziga xosligini
o‘zlashtirish borasidagi sa’y-harakatlari, ko‘rilayotgan umumta’lim maktabi
misolida yana qaytadan farqli jarayonga kirish uchun muammoviy to‘siqni vujudga
keltiradi. Umumta’lim maktablari faoliyatida tabaqalashtirish, ya’ni farqlash
raqobatchilarga qarshi turish uchun yuqori darajadagi mavqeini, nufuzni
ta’minlaydi,
shuningdek,
ota-onalarda,
o‘quvchilarda
ixlosmandlikni
mo‘tadillashtirishga imkon beradi, chunki ota-onalar, o‘quvchilar taqqoslanadigan
boshqa muqobillarda, ko‘rilayotgan umumta’lim maktabining ustunlik tomonidan
farqli jihatlarni ko‘rmaydi. Oxir-oqibat, ota-onalarning, o‘quvchilarning ixlosini

---

157
qozongan umumta’lim maktabi, o‘zi o‘zlashtirgan ilg‘or pedagogik texnologiyalari
jihatidan raqobatchilardan farqli ravishda ta’lim segmentida maqbul o‘ringa ega
bo‘ladi.
O‘quvchilarni OTM ga tayyorlashga qaratilgan pedagogik uslubiyat va
texnologiyani tabaqalashtirish, ya’ni farqlashni umumta’lim maktablar faoliyatida
o‘tkazish ba’zan yuqori OTM ga qamrov bo‘yicha kvota ulushiga erishishga
to‘sqinlik qilishi mumkin, chunki ko‘pincha pedagogik uslubiyat va texnologiyani
tabaqalashtirish g‘oyasi uning bu borada yagonaligini anglatadi. Xolbuki, mazkur
holat endi o‘zlashtirilayotgan yangi jarayon sifatida OTM ga qamrov bo‘yicha
kvota ulushi doirasida biroz orqada qolishiga olib kelishi mumkin. Odatda,
o‘quvchilarni OTM ga tayyorlashga qaratilgan pedagogik uslubiyat va
texnologiyani tabaqalashtirish, o‘z maqomi bilan yagonalikni o‘zida namoyon
qilgani bois ham, kam sa’y-harakat chizig‘iga muqobildir, chunki unga erishish
uchun ma’lum darajada moliyaviy resuslarga ham ehtiyoj seziladi. Bu kabi chora-
tadbirlarni amalga oshirish keng ko‘lamli tadqiqot va ishlanmalarni, yuqori sifatli
materiallarni amaliyatga kiritishni yoki ota-onalar bilan, hattoki homiy tashkilotlar
bilan samarali hamkorlik asosida ishlashni o‘z ichiga oladi.
Farzandini OTM ga yo‘naltirish orzusida bo‘lgan ba’zi ota-onalar ma’lum
bir umumta’lim maktabining boshqa ta’lim muassasalariga qaraganda strategik
jihatdan ustunligini tan olsalar ham, ularning hammasi ham mazkur umumta’lim
maktabining strategik imkoniyatlaridan foydalanishga qaysidir sababga ko‘ra
tayyor yoki qodir bo‘lmaydi.
Umumta’lim maktablari faoliyatidagi farqlash startegiyasining natijasi
o‘zining qo‘lga kiritayotgan nufuzi bilan nisbatan kam miqdordagi sa’y-
harakatlariga mos kelishi va raqobatchilarning sa’y-harakatlariga qiyoslaganda
kelajakni belgilashda ular xalaqit bermasligi lozim.
Umumta’lim maktablari strategik faoliyatidagi raqobatchilar ta’siridagi
quyida qayd etilgan strategik xavflar guruhi strategik farqlash bilan o‘zaro
uyg‘unlashgan bo‘ladi:

---

158
-
raqobatchilar o‘rtasidagi OTM ga yo‘naltirish bo‘yicha sa’y-harakat
farqlari, bilim berishning alohida xususiyatlaridan yoki tabaqalashtirilgan
umumta’lim maktabining qiyofasidan ko‘ra, ortiqcha tashkiliy masalalarni afzal
ko‘rmaydigan ota-onalarning ixlosini saqlab qolish uchun uning darajasi anchagina
ko‘lamga ega bo‘lishi mumkin;
-
ota-onalar talabi bo‘yicha monitoring o‘tkazish bilan, ko‘proq
talabchan o‘quvchilar uchun qaysi talim muassasasining pedagogik uslubiyati
yaxshi, qaysisiniki esa qoniqtirmaydi kabi talqindagi farqlash omili mutlaqo
ahamiyatsiz ekanligini aniqlash mumkin;
-
bir umumta’lim maktabining boshqa bir ta’lim muassasasidan andoza
olish natijasi albatta, yagonalikni istisno etib, paydo bo‘ladigan farqlanishni
kamaytiradi, bu odatda, mazkur ta’lim muassasasining faoliyati pastga qarab
sho‘ng‘iyotganligidan dalolat beradi.
Uchinchi tur asosiy strategiya - ma’lum bir ota-onalar va o‘quvchilar guruhi,
ta’lim muassasasi va uning faoliyat turi yoki geografik ta’lim segmenti kabi
majmuaviy bir bo‘g‘inni o‘ziga qamrab oladi.Tabaqalashtirish zamiridagi farqlash
singari, diqqatni jamlash ham turli shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin. Agar,
kam miqdorda sa’y-harakatga yo‘naltirilgan, odatiy farqlash strategiyasining
maqsadlari butun ta’lim segmentiga taalluqli bo‘lsa, u holda diqqatni jamlash
strategiyasi ta’limning barcha funktsional sohalari faoliyatida o‘z ifodasini topgan
torroq maqsad yo‘lida diqqatni bir joyda jamlashni o‘zida namoyon qiladi. Ushbu
strategiya umumta’lim maktabining undanda kengroq miqyosda faoliyat
yuritadigan raqobatchilariga qaraganda yuqori samaradorlik yoki unumdorlik bilan
strategik maqsadga erishish uchun torroq maqsad yo‘lida diqqatni bir joyda
jamlash strategiyasidan foydalanishlari mumkin degan dastlabki fikrga asoslanadi.
Ushbu dastlabki fikrni amalga oshirish natijasida umumta’lim maktabi
maqsadli ta’lim ehtiyojlarini yaxshiroq qondirish bilan ushbu ta’limga oid xizmat
ko‘rsatish bilan bog‘liq sa’y-harakatlarni kamaytirish o‘rtasidagi farq vujudga
keladi. Ustamonlik (fokuslash) strategiyasi kam miqdordagi sa’y-harakatlarga yoki

---

159
torroq maqsad yo‘lida diqqatni bir joyda jamlash ta’lim segmentida ikkala
holatdan biriga erishtirishi mumkin. Uchta asosiy strategiya turlari o‘rtasidagi
tavofutlar 8.3-rasmda keltirilgan.
Ustamonlik (fokuslash) strategiyasini amalga oshirayotgan umumta’lim
maktabi, shuningdek, o‘rtacha ta’lim muasasalari ko‘rsatkichidan yuqori nufuzga
ega bo‘lish imkoniyatiga ega. Mazkur strategiyaning e’tiborli jihati strategik
maqsad doirasidagi kam sa’y-harakat sarflash chizig‘ini yoki yagonalikni pesh
qilish natijasidagi yuqori darajadagi farqni o‘z ichiga olgan ikkala strategiyani ham
qamrab olishi mumkin.
Yuqorida qayd etilganidek, sarf etilayotgan sa’y-harakatlarning mutloq
yetakchiligi va tabaqalashtirish zamiridagi farqlash strategiyalarini ko‘rib
chiqishda, bu holatlar o‘zida yagonalikni yaratgan umumta’lim maktabini barcha
raqobatdosh kuchlardan himoya qilishining guvohi bo‘lamiz. Bundan tashqari,
diqqatni jamlash o‘rnini bosadigan pedagogik uslubiyat va texnologiyalar yoki
raqobatchilarda eng zaif bo‘lgan rivojlanishning strategik yo‘nalishlari bilan eng
kam tahdid soladigan maqsadlarni tanlash vositasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Ustamonlik (fokuslash) strategiyasi har doim muhim OTM ga qamrov
bo‘yicha kvota ulushini olish qobiliyatiga ba’zi cheklovlar bilan bog‘liq. Bu
muqarrar ravishda samaralilik darajasi va o‘quvchilarning haqiqatda OTM larga
qabul qilinganlik, ya’ni talabalik sharafiga muyassar bo‘lganligi o‘rtasidagi
tanlovni o‘z ichiga oladi. Tabaqalashtirish zamiridagi farqlash strategiyasida
bo‘lgani kabi, sa’y-harakatlar bo‘yicha yetakchi mavqega yetishishda muqobil
kerak bo‘lmasada, uning paydo bo‘lishi ehtimoli mavjud.
Quyidagi xavflar to‘plami diqqatni jamlash bilan bog‘liq:
-
keng strategik reja bo‘yicha harakat qilayotgan raqobatchilar va
ustamonlik (fokuslash) strategiyasini amalga oshirayotgan umumta’lim maktabi
o‘rtasidagi sa’y-harakatlardagi farqni oshirish ikkinchisining tor maqsadli ta’limga
oid xizmat ko‘rsatishdagi jami sa’y-harakatlar ustunligini yo‘q qilishga yoki

---

160
diqqatni jamlash orqali erishilgan tabaqalashtirish zamiridagi farqlashni bo‘shliq
holatiga olib keladi;
-
maqsadli ta’lim segmentida talabga ega bo‘lgan pedagogik uslubiyat,
pedagogik texnologiyalar yoki ta’lim xizmatlari va umuman ta’lim segmentidagi
iqtidorli o‘quvchilar yoki ularga berilayotgan biliml;ar o‘rtasidagi farqlarni
qisqartirish;
-
raqobatchilar strategik OTM ga qamrov bo‘yicha maqsadli kvota
doirasida torroq ta’lim segmentlarini topadigan va shu orqali ustamonlik
(fokuslash) strategiyasini amalga oshirayotgan umumta’lim maktabining
ustunligini yengib o‘tadigan vaziyat.