A qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

Tayanch iboralar: dizayn maktabi, rejalashtirish maktabi, pozitsiyalash
maktabi, yetakchi strategiyasi, rahbarga qarshi chiqish strategiyasi, yetakchiga
ergashish strategiyasi, integratsiyalashgan o‘sish strategiyalari, vertikal integratsiya
strategiyasi, gorizontal integratsiya strategiyasi, diversifikasiyalangan oʻsish
strategiyalari, konsentrik diversifikatsiya strategiyasi, gorizontal diversifikatsiya
strategiyasi.

---

99
VI BOB. UMUMTA’LIM MAKTABLARI FAOLIYATIDA TASHKILIY
O‘ZGARISHLARNING STRATEGIK JIHATLARI
6.1. Umumta’lim maktablari faoliyatida tashkiliy o‘zgarishlarni amalga
oshirish zarurati va mohiyati
Umumta’lim maktabini strategik jihatdan rivojlantirish yuzasidan tanlangan
rivojlanish strategiyasini ro‘yobga chiqarishga bevosita kirishish ikkita muammoni
hal qilishni zarurat qilib qo‘yadi:
-
butun umumta’lim
maktabi tuzilmasini, xususan, undagi
boshqaruvning tashkiliy tuzilmasini asosiy ta’lim berish faoliyatiga bilvosita
xizmat qiluvchi qo‘shimcha tarzdagi yangi qabul qilingan rivojlanish strategiyasi
mohiyatiga va talablariga moslashtirish;
-
umumta’lim maktabini strategik jihatdan rivojlantirishning vazifaviy
jihatlarini, shuningdek, mazkur vazifalarni ro‘yobga chiqarish uchun mas’uliyatni
o‘z zimmasiga olgan umumta’lim maktabining tarkibiy tomonlarini rivojlantirish
strategiyalarini ham yaratish.
Umumta’lim maktablari asosiy ta’lim berish faoliyatiga bilvosita xizmat
qiluvchi qo‘shimcha tarzdagi yangi strategiyaning o‘ylab topilishi bois,
kiritilayotgan tashkiliy o‘zgarishlarning dolzarbligi ham aniq yuzaga chiqadi. Ba’zi
taraqqiy topgan mamlakatlar statistik manbalarida, xususan, mashhur amerikalik
olim A.Chandlerning fikricha, umumta’lim maktablari asosiy ta’lim berish
faoliyatiga bilvosita xizmat qiluvchi qo‘shimcha tarzdagi yangi rivojlanish
strategiyasini o‘ylab topgandan so‘ng, bu masalaga jiddiy e’tibor bermagan har
qanday umumta’lim
maktablari keyinggi faoliyatlarida quyidagi to‘siqlarga
to‘qnash keladilar:
-
umumta’lim maktablari asosiy ta’lim berish faoliyatiga bilvosita
xizmat qiluvchi qo‘shimcha tarzdagi o‘ylab topilgan yangi strategiyani ro‘yobga
chiqarishga qadam qo‘yilishi bilanoq, mutlaqo yangi nizoli vaziyatlar yuzaga
chiqa boshlaydi;

---

100
-
umumta’lim maktablarininh asosiy va qo‘shimcha faoliyatiga tegishli
bo‘lgan faoliyat natijalari pastga qarab og‘a boshlaydi;
-
umumta’lim maktablari faoliyatiga oid tashkiliy o‘zgarishlarning
sabablari va zarurligini maktab jamoasi tomonidan to‘liq tarzda anglab
yetmasligining oqibati;
-
umumta’lim maktablari faoliyatiga oid tashkiliy o‘zgarishlarning o‘z
vaqtida mas’ullar tomonidan belgilangan mexanizmlar asosida ro‘yobga
chiqarilmasligi;
-
umumta’lim
maktablarining
strategik
jihatdan
rivojlanish
strategiyasini ro‘yobga chiqarishni qaysidir yo‘l qo‘yilgan mas’uliyatsizlik tufayli
yana qaytadan boshlash.
Umumta’lim maktablari faoliyati bo‘yicha natijalarning pastga qarab og‘a
boshlashini kutmaslik kerak, ya’ni kasallikni o‘tkazib qo‘yib keyin da’volagandan
ko‘ra, darhol bu natijalarning pastga qarab og‘a boshlashiga sabab bo‘lgan
muammoning oldini olish kerak qabilidagi kasallikning oldini olgan ma’quldir.
Umumta’lim
maktablarining strategik jihatdan yangi qabul qilingan
rivojlanish strategiyasi yuzasidan AQSh ning mashhur “McKincey” maslahat
guruhi mutaxassislari ham yangi asosiy ta’lim berish faoliyatiga bilvosita xizmat
qiluvchi qo‘shimcha tarzdagi o‘ylab topilgan rivojlanish strategiyasini o‘ylab
topilgandan so‘ng maktab tuzilmasini va uning butun majmuaviy tizimini yangi
shaklga o‘tkazish, ya’ni modifikasiya qilish va ularni yangi o‘ylab topilgan
strategiyaga muvofiqlashtirish zarur, deb hisoblaydi.
Ta’lim muassasalari faoliyatiga oid ushbu tarzdagi tashkiliy jarayonlarni
tizimli yondashuv asosida o‘rganib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ilmiy tadqiqot tajribalaridan shu jihat ayonki, umumta’lim maktablari
faoliyatiga xos bo‘lgan har qanday tizim bir butunlik bo‘lib, o‘zaro bir-biri bilan
chambarchas tarzda uyg‘unlashgan qismlardan iborat bo‘lib, modomiki, ularning
har biri bir butunlikda, yaxlitlikda umumta’lim maktabining umumiy strategik
maqsadiga yetishishiga yo‘l ochib beradi.

---

101
Umumta’lim maktablarining strategik jihatlarini belgilash uchun odatda
tizimli tahlil usulidan foydalaniladi. Mazkur holatda tizimli tahlil ko‘ndalang
bo‘lib turgan uchta muammo yechimiga xizmat qiladi va bu boradagi savollarga
javob beradi.Ya’ni,umumta’lim maktabiga nima maqsadda asos solingan va uning
hayot faoliyati mamlakat ravnaqi uchun qaysi jihati bilan xizmat qilib beradi?
O‘quvchilarni OTM larga yo‘naltirish va boshqa asosiy faoliyatga xizmat qiluvchi
infratuzilmaviy faoliyat turlari kabi belgilangan ikkilamchi maqsadlarni ro‘yobga
chiqarish uchun u asosan qaysi strategik nuqtai nazardan nimalarga e’tibor qaratish
lozim? Umumta’lim tizimining bir butunligini ta’minlash va o‘quvchilarni OTM
larga yo‘naltirish hamda shu kabi boshqa asosiy faoliyatga xizmat qiluvchi
infratuzilmaviy faoliyat turlari singari belgilangan ikkilamchi maqsadlarni
ro‘yobga chiqarish uchun umumta’lim maktabining tarkibiy qismlari o‘rtasida
qanday kooperatsion va integratsion hamkorlik rishtalari o‘rnatilishi zarur?
Har qanday faoliyat yurituvchi subyekt, masalan, umumta’lim maktabi,
hatto undan ham iqtisodiy jihatdan yirikroq bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyekti
mustaqil, o‘zini o‘zi barcha resurslar bilan ta’minlaydigan va aniq strategik
maqsadga ega tizim bo‘lganligi bois, mazkur mustaqil, o‘zini o‘zi barcha resurslar
bilan ta’minlaydigan faoliyat yurituvchi subyektning asosiy faoliyatini qo‘llab-
quvvatlashga xizmat qiluvchi yangi rivojlanish strategiyasini qabul qilgan va uni
rivojlantirish yo‘lida bo‘lgan faoliyat yurituvchi subyektni batafsil o‘rganib
chiqishda tizimli yondashuvdan foydalanish tavsiya etiladi
11
.
Umumta’lim
maktablari faoliyati yuzasidan tahlilning ketma-ketlik
bo‘yicha dastavvali umumta’lim maktabiga nima maqsadda asos solingan va
uning hayot faoliyati mamlakat ravnaqi uchun qaysi jihati bilan xizmat qilib beradi
degan muammoviy savolga javob berishdan iborat.Mazkur savolga javob berish
bilan bir vaqtda, umumta’lim maktabining strategik rivojlanish maqsadlarini yana
qayta-qayta batafsil o‘rganib chiqish va ushbu maqsadlarga yetishish yo‘lida
11
Дойль П. Маркетинг, менеджмент и стратегии / П.Дойль, Ф.Штерн.-СПб.: Питер, 2007. - 544 с.

---

102
amalga oshirilishi majburiyat sifatida belgilab qo‘yilgan kompetentsiyaviy
burchlarni ham har taraflama taqsimlab olish kerak.
Kompetentsiyaviy burchlarning mazmun-mohiyati umumta’lim maktablari
faoliyatiga oid hayotiy savolni vujudga keltiradi, ya’ni, kompetentsiyaviy burchlar
kimlar tomonidan ado etiladi ? Ushbu savolning nima uchun berilayotganligini shu
jihati bilan anglasa bo‘ladiki, mamlakatimizda aksariyat faoliyat yurituvchi
subyektlarning
tuzilishi
strategik jihatdan
rivojlanish
maqsadi
bilan
uyg‘unlashmaydi. Mazkur jarayonlarni tahlil qilib ko‘rish jarayonida ko‘plab
sabablarga duch kelamiz, ya’ni bu kabilarga xodimlarning belgilangan
kompetentsiyaviy burchlariga sodiq emasligi, masalan, faoliyat yurituvchi
subyektlarda strategik rivojlanish dasturi ishlab chiqilgan, unga ko‘ra uning amalga
oshirilish mexanizmlari, muddatlari va mas’ullar keltirilgan, ammo asosiy faoliyat
yuzasidan xorijiy kompaniyalar bilan hamkorlik qilinmasligi, shuningdek, uzoq
muddatli hamkorlik memoriandumlarining tuzilmaganligi ushbu subyektda ishlab
chiqilgan strategik rivojlanish dasturining ko‘r-ko‘rona yaratilganligini yaqqol
isbotlab turibdi. Tabiiyki, bu kabi yondashuvlar g‘ayritabiiydir, chunki
iqtisodiyotni modernizatsiyalash hamda xo‘jalik yurituvchi subyektlar mustaqilligi
sharoitida o‘zining kelajagiga zid holat hisoblanadi.
Faoliyat yurituvchi subyektlarning strategik tuzilmasini o‘rganib chiqishda,
odatda, xorij tajribasidan andoza olish foydadan holi bo‘lmaydi, masalan, AQSh da
o‘tgan asrning 60-yillarida rusum bo‘lgan raqamli boshqaruv tizimi asosidagi
davlat boshqaruvini olaylik.
Dastavval, unda tuguni yechilishi zarur bo‘lgan muammo aniqlanadi,
strategik rivojlanish maqsadlari shakllantiriladi, ularga yetishish yo‘lidagi sa’y-
harakatlar esa ushbu muammo tuguni yechilishiga qarata tashlangan qadamni
bildiradi, so‘ngra, erishilishi lozim bo‘lgan strategik jihatdan rivojlanish
maqsadlarini amalga oshirish uchun o‘z navbatida ado qilinishi kerak bo‘lgan
kompetentsiyaviy burchlar taqsimlanadi va pirovardida ado etilishi lozim bo‘gan
ushbu kompetentsiyaviy burchlarni ado etish majburiyati yuklatilgan tuzilmalarga

---

103
qarata strategik ko‘rsatmalar beriladi. Boshqaruvda majburiyati yuklatilgan
tuzilmalar ustida menejment kategoriyasi sanalgan ular faoliyati ustidan
nazoratning tashkil etilishi esa ish yurituvda o‘ziga yarasha strategik ahamiyat kasb
etadi.
Faoliyat yurituvchi subyektlarning strategik tuzilmasini o‘rganib chiqishning
ikkinchi ketma-ketligida kelajakga yo‘naltirilgan rivojlanish strategiyasini
ro‘yobga chiqarish jarayonida ado qilinishi kerak bo‘lgan kompetentsiyaviy
burchlar bilan qiyoslashni o‘z ichiga oladi. Ana shu tarzda amalga oshirilgan
tizimli tahlil
ketma-ketligidan so‘ng barcha jarayonlar oydinlashadi, y’ani
harakatdagi tuzilmaviy bo‘g‘inlar o‘z kompetentsiyaviy burchi negizida qanday
vazifalarni hal qilishi mumkin, xo‘jalik subyektining qaysi tarkibiy qismlari
mazkur rivojlanish strategiyasini amalga oshirishda ishtirok etishiga muhtojlik
sezilmaydi, yoki aksincha qanday strategik vazifalarni hal qilish uchun kichik
harakat subyektlari, ya’ni kichik bo‘g‘inlar yo‘q va shu maqsadda qanday
tuzilmalar yaratilishi kerak.
Faoliyat yurituvchi subyektlarning strategik tuzilmasini o‘rganib chiqishning
uchinchi ketma-ketligi – qo‘shimcha tarzdagi joriy etilayotgan yangi rivojlanish
strategiyasidan keyingi namoyon bo‘ladigan faoliyat yurituvchi subyektning
(umumta’lim maktablari) maqbul tuzilmasini aniqlash, ya’ni faoliyat yurituvchi
subyektlar (umumta’lim maktablari) tarkibiy qismlari o‘rtasidagi xizmat
aloqalarini yagona bir butunlikga birlashtirishga, ya’ni kooperatsiyalashuvga
imkon beradigan va faoliyat yurituvchi subyektga tizimli xususiyat tusini
beradigan hamkorlik rishtalaridir. Odatda, umumta’lim maktablari misolida AQSh
tajribasini qayd etadigan bo‘lsa, bunda oddiy umumta’lim maktabining boshqaruv
subyekti rolida boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi va boshqaruv ta’sirining beshta
asosiy obyekti –maktab o‘quvchilarini masalan, beshinchi sinfdan so‘ng test
sinovlari asosida pedagogik tashxislash, pedagogik tashxis asosida iqtidorlilarini
saralab olish va maxsus dastur asosida OTM ga tayyorlash faoliyatini yo‘lga
qo‘yish va pirovardida esa tayyorlangan o‘quvchilarni OTM larga yo‘naltirish va

---

104
nihoyat, OTM ga qamrov yuzasidan monitoring o‘tkazishdan iborat. Umumta’lim
maktablari va ular yetishtirayotgan mahsulotlar bo‘lmish o‘quvchilar (boshqaruv
subyekti va obyektlari) o‘rtasidagi integratsion rishtalar yaxlitligi va bo‘ysunuvchi
obyektlarning (o‘quvchilarning) o‘zaro munosabatlar tizimi, ta’lim segmenti,
mintaqaning, shuningdek, umumta’lim maktablarining o‘ziga xos xususiyatlari
bilan amalga oshiriladigan bir qancha omillar bilan jipslashadi.
Faoliyat yurituvchi subyektlarni, xususan, umujmta’lim makatablari
misolida ma’lum bir rivojlantirish strategiyasini ro‘yobga chiqarish uchun ular
qaysi kooperatsion rishtalar yo‘nalishi bilan uyg‘unlashishini keling, zamonaviy
umumta’lim maktablari qanday tashkiliy boshqaruv tuzilmalari asosida faoliyat
yuritishini o‘rganib chiqaylik va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, jihatlarini
umumta’lim maktablari faoliyatiga mos keladigan taniqli, nom taratgan strategiya
talablari bilan qiyoslab ko‘ramiz.