A sh. Shorustam ov, R. Y. Abdullayev

Stansiyalarda strelka va signallarni boshqarishni elektrli 
markazlashtirish 
( E M ) . H a r q a n d a y E M q u y id a g i u s k u n a l a r
y ig 'in d is id a n ib o ra t b o ‘ladi:
201

---

— s tr e lk a la rn in g h o la tin i b o s h q a r a d i g a n va n a z o r a t q ila ­
d ig a n (stan siy ad a g i s tre lk a la r s o n ig a q a r a b );
— s v e to f o r la r n in g h o la tin i b o s h q a r a d ig a n va n a z o r a t q i l a d i ­
g a n
(stan siy ad a g i s v e to fo r la rn in g s o n i b o 'y i c h a ) ;
— h a r a k a t l a n u v c h i b irlik la r, stre lk a la r, y o d l a r , u c h a s tk a -
lar (sta n s iy a va sta n siy a g a ta q a lg a n p e r e g o n la rd a g i rels za n jir- 
la r in in g soni b o ‘y ic h a ) b o ‘s h yoki eg a lla n g a n lig in i 
n a z o ra t 
qiladigan;
— h a r a k a t xavfsizligini t a ’m i n la s h , m a r s h r u tl a r n i t u t a s h -
tirish va a jra tish a v to m a tla r i (stan siy ad a g i relsli z a n jir la r soni 
yoki m a r s h r u t l a r g u r u h i b o ‘y ic h a ) kabi u s k u n a l a r yig'indisi.
O 'r n a t i l a d i g a n jo y i b o ‘y i c h a E M n i n g b a r c h a a p p a r a tla r i 
b o s h q a r i s h p o s t i d a v a y c r d a o ' r n a t i l a d i g a n ( b o s h q a r i s h va 
n a z o r a t o b y e k tla r in in g y o n id a g i) a p p a r a tla r g a b o 'lin a d i. P o std a
o 'r n a t il g a n a p p a r a t l a r q is m ig a b o s h q a r is h n a z o r a t h a m d a s tr e l­
kalar, sv e to fo rla r, rels z a n jirla ri, m a r s h r u tl a r n i tu ta s h tir is h va 
a jra tish a v to m a tla r i e l e m e n tl a r i n in g asosiy qism i kiradi. Yerga 
o 'r n a t il a d ig a n ( 1 1 . 1 2 - r a s m ) q ism ig a s tre lk a la rn in g e le k tr y u rit- 
m a la r i, s v e to fo r la r va rels liniyalarini rels z a n jir la rin in g post 
a p p a r a tla r ig a u la y d ig a n q u rilm a la ri kiradi.
E M n i ajra lg a n e r k in h o la tg a o 't k a z is h ( m a r s h r u t n i uzib 
q o 'y i s h ) p o y e z d n in g h a r a k a ti n atijasid a a v t o m a t i k ra v ish d a r o 'y
___ I
11.12-rasm.
Elektrli m a r k a z la s h tir ilg a n strelkali o 'tk a z g ic h : 7 — to r tu v c h i 
is h c h i o ‘q; 
2 — tig’li ayrilar h o la tin i b elg ilo vchi m o s la m a ; J — rc d u k to r; 
4 —
friksion m u f ta ; 
5 — e le k tr dv igatcl; 
6
— a v to u la g ic h richag;
7 —a v to u la g ic h ; S’— tishli u zatg ich
202

---

b erad i. K o 'r ilg a n m is o ld a , p o y e z d kirish s v e to f o r id a n o ‘tishi 
b i l a n s v eto fo rn in g ruxsat k o ‘rsatkichi a v to m a tik ravishda ta q iq - 
lovchi (qizil) c h i r o q q a a lm a s h a d i. E M q u r ilm a la r id a m ax su s 
a v t o m a t l a r b o ‘lib, u l a r g o ‘yoki y o ‘l b o ‘lagidan p o y e z d n in g o ‘tib 
ketishini k u z a tish a d i va p o y e z d a n a sh u y o ‘l b o ‘lagini b o fcshatishi 
bilan E M n i o c h iq holatga o ‘tkazadi.
Y u q o r i d a b a y o n e tilg an ish ta rtib ig a a s o s la n g a n m a r k a z ­
la s h tiris h a l o h i d a , m u s ta q il b o s h q a r il a d i g a n m a r k a z la s h tir is h
d e b a ta la d i. U l a r d a m a r s h r u t n i o 'r n a t i s h g a k e t a d i g a n v a q t, 
sta n siy a yoM larining t a r m o q l a n i s h m u ra k k a b lig ig a va n a v b a t-
c h i n i n g im k o n iy a tig a b o g i i q .
B ir stre lk a n i o ‘tk a z is h vaqti 2 , 5 — 3 s o n i y a d a n o s h m a slig i, 
sv e to fo r n i o c h is h b u n d a n h a m q isq a b o 'lis h ig a q a r a m a s d a n ,
s ta n s iy a y o ‘llari m u r a k k a b l a s h i s h i b ila n m a r s h r u t n i ta y y o r -
la s h g a k e ta d ig a n vaqt keskin k a tta la s h a d i. N a tija d a m a r s h r u tn i 
ta y y o rla sh u c h u n k o 'p vaqt sarflash g a t o ‘g ‘ri keladi. U n d a n
ta s h q a r i, ish k u n i o x irla g a n sari sta n siy a n a v b a tc h is i c h a r c h a y
b o s h la y d i. Lining h a r a k a t l a r i d a x a to lik o r tib b o r a d i. B u n in g
o q i b a t i d a m a r s h r u tl a r n i o ‘rn a tis h g a k e ta d ig a n v aq t sarfi o rta d i, 
b u esa h a r a k a t d a k a tta k e c h ik is h la r g a olib keladi. S h u n in g bilan
b i r g a b i r s u t k a l i k d a v r d a t a y y o r l a n a d i g a n m a r s h r u t l a r n i n g
u m u m i y soni h a m j u d a k a tta b o d a d i . C h u n k i b u n d a y s t a n ­
s iy a la rd a m a n y o v r h a r a k a t l a r i n i n g h a jm i p o y e z d la r h a r a k a t i d a n
10 m a r t a d a n h a m k a tta r o q b o i a d i . A n a s h u l a r saba bli, yirik va 
o ‘rta k a tta lik d a g i s t a n s i y a l a r u c h u n E M t i z i m i n i n g q u v v ati 
k a m lik qiladi. S e r h a r a k a t yirik s ta n s iy a la r d a m a r s h r u tl i b o s h ­
q a rish u s lu b in i q o l l a s h m a q s a d g a m u v o fiq d ir.
M a r sh r u tli m a r k a z la s h tir is h v a r ia n t la r i d a n bittasi b o s h q a ­
rish va n a z o r a t a p p a r a tla r in i b itta k o n s tru k s iy a g a b irla sh tirish n i 
k o ‘z d a tu ta d i. B u n d a y k o n stru k siy a p u l t - t a b l o n o m in i olib, u n d a
x u d d i n a z o r a t a p p a r a t i d a g i k a b i e l e m e n t l a r t a s v i r l a n a d i .
S v e t o f o r n i n g belgilari o l d id a t u g m a c h a l a r o 'r n a t i l g a n b o 'l i b ,
u la r m a r s h r u t n i n g b o s h la n is h t u g m a c h a la r i n o m i n i olg an .
M a r s h r u tli b o s h q a r is h u s lu b id a E M vositalarig a m a r s h r u t 
t o 'p l a m i n o m i n i o lg a n q o 's h i m c h a a v t o m a t i k a kiritiladi. M a r ­
sh r u t t o 'p l a m i a v to m a tik a s i, m a r s h r u t b o s h la n is h i va p o y o n i 
tu g m a c h a l a r i d a n bosilish signalini q a b u l e ta d i va b u a s o s d a
b u y r u q n i s h a k lla n tir a d i h a m d a m a r s h r u tg a k ira d ig a n strelk ala rn i 
b o s h q a r i s h q u r i l m a l a r i n i n g b a r c h a s i g a b i r v a q t d a u z a t a d i ;
m a r s h r u tg a k ir a d ig a n b a r c h a s t r e l k a l a r n i n g o 't i s h i n i n a z o r a t
2 0 3

---

qilib sv e to fo rn i o c h is h u c h u n b o s h q a r u v q u r ilm a s ig a b u y r u q
uza ta d i.
S h u n d a y qilib, m a r s h r u t t o 'p l a m i a v to m a tik a s i b o s h q a r u v
b u y r u q la r in i, g o 'y o k i b itta tild a n ( m a r s h r u t a lifb o s id a n ) b o s h -
qasiga ( a l o h i d a - a l o h i d a y o ‘na lish la rg a ) ta r jim a qiladi. Bu esa, 
p o y e z d la r n in g h a r a k a t xavfsizligi, m a r s h r u t t o 'p l a m i a v t o m a -
tin in g ishiga b o g 'liq em a slig in i a n g la ta d i.
K o 'r i l g a n m a r s h r u tl i b o s h q a r i s h v a r ia n t i: n a v b a t c h i n i n g
b o s h q a r i s h a m a l i n i b a j a r i s h g a e n g k a m v a q t s a r f l a s h i n i ;
m a r s h r u tg a k ira d ig a n b a r c h a stre lk a la rn i b ir v a q tn in g o^zida 
o ‘tk a z ilish in i t a 'm i n l a y d i . S h u saba bli, m a r s h r u tn i ta y y o rla sh g a
k e ta d ig a n vaqt k ich ik boNib, a m a l d a 5 — 8 s o n iy a d a n o r tm a y d i.
E M q u rilm a la r in i ta y y o rla sh u c h u n turli e l e m e n t l a r b a z a -
si ishlatilishi m u m k in . A g a r c l e k t r o m e x a n i k re le lar asosiy e l e ­
m e n t l a r b o i s a , u n d a m a rk a z la s h tir is h releli ( a lo h i d a - a l o h i d a
b o s h q a r is h uslu b i) yoki m a rs h r u tli-r e le li ( m a r s h r u tli b o s h q a ­
rish uslu b i) d e b a tala d i. E l e m e n t b a z a sifatida k o n ta k ts iz q u ril- 
m a l a r is h la tila d ig a n m a r k a z la s h tir is h e l e k t r o n m a rk a z la s h tiris h
n o m i n i olgan.
E M n i n g ishlash a lg o r itm in i h iso b lash m a s h in a s i bajarishi 
m u m k i n . B u n d a y m a r k a z l a s h t i r i s h k o m p y u t e r l i m a r k a z l a s h ­
tirish n o m i n i olgan.
M ik r o p r o ts e s s o r la r n in g ixtiro qilin ish i va u la r n in g k e n g im - 
k o n i y a tla r i m i k r o p r o t s e s s o r l i m a r k a z l a s h t i r i s h ( M P M ) y a r a -
tilishiga olib keldi. H ozirgi v a q td a M P M lar E M ta ra q q iy o tin in g
istiqbolli y o 'n a lis h i d e b ta n o lin g a n .