A. Smit tomonidan tadqiq etilgan insonning tabiati, inson va jamiyat orasidagi munosabat klassik maktab qarashlarining asosini tashkil etadi

2.2. Adam Smitning mutloq afzallik nazariyasi qonuniyatlari
16-18-asrlarda keng tadbiq etilgan merkantilistik iqtisodiy nazariya Jon Lokk va Devid Xum kabi iqtisodchilarning paydo boʻlishi bilan koʻp tanqidlarga uchradi. Merkantilizm mamlakat savdosini va oltin va pul zaxiralarini maksimal darajada oshirishga qaratilgan milliy iqtisodiy siyosatni qo'llab-quvvatladi. Merkantilizm Buyuk Britaniya va Portugaliya kabi mustamlakachi davlatlarning paydo bo'lishi tufayli ta'sir o'tkazdi, Adam Smitdan oldin, keyin esa bu kontseptsiyaning ashaddiy tanqidchisi Daniel Rikardo merkantilizmga qarshi turish uchun o'z nazariyalari bilan chiqdi. Smit mutlaq ustunlik kontseptsiyasini ilgari surgan birinchi iqtisodchi edi va uning shu haqidagi dalillari laissez-faire davlati haqidagi nazariyalarini qo'llab-quvvatladi. "Xalqlar boyligi" asarida Smit birinchi navbatda, imkoniyat xarajatlari orqali bir sohani qo'llab-quvvatlaydigan qoidalar boshqa sanoatdan resurslarni olib qo'yishini ta'kidlaydi, bu erda ular foydaliroq bo'lishi mumkin edi. Ikkinchidan, u jamiyatdagi alohida shaxslarga nisbatan imkoniyat xarajati printsipini qo'llaydi, etikdo'zning o'zi ishlab chiqargan poyafzalidan foydalanmasligi misolidan foydalanadi, chunki bu uning ishlab chiqarish resurslarini behuda sarflashga olib keladi. Shunday qilib, har bir shaxs o'zi qandaydir afzalliklarga ega bo'lgan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Uchinchidan, Smit bir xil imkoniyatlar xarajatlari va ixtisoslashuv tamoyillarini xalqaro iqtisodiy siyosatga va xalqaro savdo tamoyiliga qo'llaydi. Uning ta'kidlashicha, tovarlarni yanada samarali ishlab chiqarish mumkin bo'lgan xorijdan import qilish yaxshiroq, chunki bu import qiluvchi mamlakatga o'z resurslarini o'zining eng samarali va samarali sanoatiga yo'naltirish imkonini beradi. Smit shunday ta'kidlaydiki, davlatlar o'rtasidagi texnologiyadagi farq butun dunyo bo'ylab xalqaro savdo oqimlarining asosiy hal qiluvchi omili hisoblanadi. Mutlaq ustunlik nazariyasi farazlari: Smit tovarlarning harajatlari ularning tegishli ishlab chiqarish jarayonlarida talab qilinadigan mehnatning nisbiy miqdori bilan hisoblab chiqiladi, deb faraz qildi. U mehnat bir mamlakat ichida harakatchan, lekin mamlakatlar o'rtasida harakatsiz, deb taxmin qildi. U o'z tahlili uchun ikki mamlakat va ikkita tovar asosini hisobga oldi. U ikki davlat o'rtasidagi har qanday savdo, agar ikki davlatning har biri tovarlardan birini ishlab chiqarishda mutlaqo arzonroq narxga ega bo'lsa, amalga oshirilishini bilvosita taxmin qildi. Mutlaq ustunlikka erishish. Mutlaq ustunlikka arzon ishlab chiqarish orqali erishiladi. Boshqacha qilib aytganda, u kamroq marjinal xarajat bilan ishlab chiqarishi mumkin bo'lgan jismoniy shaxs, kompaniya yoki mamlakatni anglatadi. Bunday ustunlik (raqobatchilarga nisbatan): Mahsulot ishlab chiqarish uchun kamroq materiallar ishlatiladi. Mahsulot ishlab chiqarish uchun arzonroq materiallar (shuning uchun arzonroq) ishlatiladi. Mahsulot ishlab chiqarish uchun kamroq vaqt kerak bo'ladi. Arzonroq ishchilar (soatlik ish haqi bo'yicha) mahsulot ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.²³ Afzallikning afzalliklari. Mutlaq xarajat ustunligi. Mutlaq xarajat ustunligi Smit o'z nazariyasida taklif qilgan mehnatning ixtisoslashuvidan kelib chiqadi. Mehnatning ixtisoslashuvi yoki mehnat taqsimoti mehnat birligiga to‘g‘ri keladigan unumdorlikni sezilarli darajada oshirishga, o‘z navbatida mahsulot tannarxini kamaytirishga olib keladi. Smit shuningdek, ishlab chiqarish tannarxini pasaytirishni tushuntirish uchun “Mashtab iqtisodlari” tushunchasidan foydalangan, chunki mehnatni diversifikatsiya qilish hisobiga yuqori mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytiradi. Tabiiy afzallik. Mamlakat tabiiy ravishda uning iqlim sharoitiga mos keladigan tovarlarni ishlab chiqarishi kerak. Ishlab chiqarilgan mahsulot turi ham tabiiy resurslarning mavjudligiga bog'liq bo'ladi. Ko'p tabiiy resurslarning mavjudligi bunday mamlakatga mahsulot ishlab chiqarishda sezilarli ustunlik beradi. Olingan afzallik. Qabul qilingan afzallik texnologiya va malaka oshirish darajasidagi afzalliklarni o'z ichiga oladi. Mutlaq ustunlik va qiyosiy ustunlik. Mutlaq va qiyosiy ustunlik odatda noto'g'ri tushuniladigan tushunchalardir. Mutlaq ustunlik ishlab chiqarishning moliyaviy xarajatlariga qaraydi, qiyosiy ustunlik esa ishlab chiqarishning imkoniyat xarajatlariga qaraydi. Ikki atama quyida qarama-qarshidir: Mutlaq ustunlik Raqobatchi tashkilotga nisbatan kamroq resurslardan foydalangan holda ko'proq tovar yoki xizmat ishlab chiqarish qobiliyati. Qiyosiy ustunlik. Tovar yoki xizmatni arzonroq narxda ishlab chiqarish qobiliyati. Mutlaq ustunlikka qarshi tanqidlar.Mutlaq ustunlik nazariyasi faqat ikki tomonlama savdo davlatlar o'rtasida va faqat ikkita tovar ayirboshlashda sodir bo'lishi mumkinligini taxmin qildi. Savdo, shuningdek, xalqlarning ehtiyojlari ortib bora boshlaganida, bunday taxmin jiddiy e'tirozga uchradi. Shunday qilib, nazariya mamlakatlar o'rtasida amalga oshirilishi mumkin bo'lgan ko'p tomonlama savdoni hisobga olmadi. Mutlaq ustunlik nazariyasi ham davlatlar o'rtasida erkin savdo mavjudligini taxmin qildi. Bu mamlakatlar tomonidan qabul qilingan protektsionistik choralarni hisobga olmadi. Protektsionistik chora-tadbirlar miqdoriy cheklovlar, savdodagi texnik to'siqlar va atrof-muhitni muhofaza qilish yoki davlat siyosati tufayli savdoga cheklovlarni o'z ichiga oladi. Keyinchalik Rikardo Adam Smit nazariyasiga o'zining tanqidiy fikrlarini bildirdi. Rikardoning 1817 yilgi "Siyosiy iqtisod va soliqqa tortish tamoyillari to'g'risida" asarida keyinchalik agentlarning ishlab chiqarish qarorlari markazida imkoniyat xarajatlarini qo'yadigan qiyosiy ustunlik nazariyasi sifatida shuhrat qozongan nazariya paydo bo'ldi. ²⁴