A. Smit tomonidan tadqiq etilgan insonning tabiati, inson va jamiyat orasidagi munosabat klassik maktab qarashlarining asosini tashkil etadi

2.3. Adam Smitning dunyo iqtisodiyoti o’zgarishishidagi ro’li

Adam Smit iqtisodiyotning otasi, shuningdek, tarixdagi erkin bozorlarning eng mohir himoyachilaridan biriga aylanadi. Marhum britaniyalik iqtisodchi Kennet E. Boulding o'zining intellektual salafiga shunday hurmat ko'rsatdi: “Tizimli iqtisodning Odam va Smiti ekanligiga kuchli da'vogar Adam Smit axloq falsafasi professori edi va iqtisod aynan shu asosda yaratilgan. qilingan.” 18-asr oxirida iqtisod hali o'ziga xos mavzu emas edi, balki "axloqiy falsafa" deb nomlanuvchi narsaning yomon tashkil etilgan bo'limi edi. Smitning ikkita kitobidan birinchisi, "Axloqiy his-tuyg'ular nazariyasi" 1759 yilda Glazgo universitetida axloq falsafasi kafedrasi bo'lganida nashr etilgan. U birinchi bo'lib axloqiy faylasuf bo'lib, tadbirkorlik biznesi va uni keltirib chiqaradigan bozordagi barcha motivlar va harakatlar zamonaviy ijtimoiy fan sifatida puxta o'rganishga loyiq ekanligini tan oldi. Uning bu boradagi fikrlari 1776-yilga toʻgʻri keldi.²⁵ Amerika mustamlakachilari Britaniyadan mustaqilliklarini eʼlon qilar ekan, Smit butun dunyo boʻylab eshitilgan oʻzining “Xalqlar boyligining tabiati va sabablarini oʻrganish” asarini nashr etayotgan edi. oddiygina xalqlar boyligi kabi. (Mening eng qimmatli narsalarimdan biri bu kitobning 1790 yildagi ikki jildli nashri bo'lib, uni menga eski do'stim sovg'a qilgan; u o'sha yili vafot etishidan oldin Smitning o'zi tahrir qilgan oxirgi nashr edi.) Smitning uzunroq sarlavhani tanlashi oshkor bo'ladi. E'tibor bering, u xalqlarning qashshoqligining tabiati va sabablarini o'rganishni maqsad qilmagan. Qashshoqlik, uning fikricha, hech narsa sodir bo'lmaganda, odamlar tanlov yoki kuch bilan bo'sh qolganda yoki ishlab chiqarish to'xtatilganda yoki yo'q qilinganda sodir bo'ladi. U biz moddiy boylik deb ataydigan narsalarni nima va nima uchun vujudga keltirishini bilmoqchi edi. Bu uni mavjud siyosiy va iqtisodiy tuzumning so'nib qolgan tanqidchisiga aylantiradigan qidiruv imtihon edi. Merkantilist mutafakkirlar dunyo boyligi xalqlar o'rtasida cheksiz to'qnashuvlarni keltirib chiqaradigan turg'un pirog deb hisoblashgan. Axir, agar siz juda ko'p narsa bor deb o'ylasangiz va undan ko'proq narsani xohlasangiz, uni boshqa birovdan olishingiz kerak. Merkantilistlar iqtisodiy millatchilar edi. Chet el tovarlari, ularning fikricha, ichki iqtisodiyot uchun etarlicha zararli, shuning uchun hukumat siyosati eksportni rag'batlantirish va importni cheklash uchun birlashtirilishi kerak. Ular o'z xalqlarining eksporti xorijiy tovarlar bilan emas, balki oltin va kumush bilan to'lanishini xohladilar. Merkantilist uchun qimmatbaho metallar boylikning aniq ta'rifi edi, ayniqsa ular monarxning g'aznasida to'plangan darajada. Merkantilistlar o'zlarining shaxsiy manfaatlariga, foyda maqsadiga yoki narxlarning ishlashiga unchalik xayrixoh bo'lmaganliklari (yoki tushunishlari) sababli, merkantilistlar hukumatlardan ma'qul bo'lgan ozchilikka monopoliya imtiyozlarini berishni xohlashdi. Britaniyada qirol hatto ma'lum bir yuqori martabali zodagonga o'yin kartalarini ishlab chiqarish bo'yicha himoyalangan monopoliya berdi. Nobel mukofoti sovrindori Richard Stoun shunday tushuntiradi: Smit ishlab chiqarishni to'xtatib turadigan va narxlarni oshiradigan barcha qonunlar va amaliyotlarga ishtiyoq bilan qarshi edi .... U barcha rasmiy va norasmiy savdo birlashmalariga shubha bilan qaradi: u aytganidek, "bir kasbdagi odamlar kamdan-kam hollarda, hatto quvnoqlik va chalg'itish uchun uchrashadilar, lekin suhbat xalqqa qarshi fitna yoki biron bir fitna bilan tugaydi. narxlar.” Va u o'ziga juda yoqmagan ikkita narsa: monopol manfaatlar va davlatning xususiy iqtisodiy tuzumlarga aralashuvi natijasida kelib chiqadigan zararni fosh qilishga bobdan keyin bob bag'ishlaydi.²⁶ Bozor tanqidchilari ko'pincha Smitning yuqoridagi parchada keltirilgan "jamoatchilikka qarshi fitna" kuzatuvidan foydalanishadi. Ular darhol uning yozganlarini e'tiborsiz qoldiradilar, bu esa u hukumatni bozor raqobatining boshqa kuchli kuchlariga to'sqinlik qilish uchun bu fitnalar uchun politsiya kuchi ajralmas bo'lgan sherik sifatida ko'rganini ko'rsatadi: Amalga oshirish mumkin bo'lgan yoki erkinlik va adolatga mos keladigan har qanday qonun bilan bunday uchrashuvlarning oldini olish haqiqatan ham mumkin emas. Ammo qonun bir xil kasb egalarining ba'zan yig'ilishlariga to'sqinlik qila olmasa ham, bunday yig'ilishlarni osonlashtirish uchun hech narsa qilmasligi kerak; ularni zarur qilish uchun kamroq. Smitning qarama-qarshi nuqtai nazarida boylik oltin va kumush emas edi. Qimmatbaho metallar, ayirboshlash vositasi sifatida va sanoat maqsadlarida foydalanish uchun ishonchli bo'lsa-da, haqiqiy narsaga qarshi da'volardan boshqa narsa emas edi. Dunyodagi barcha oltin va kumushlarni oziq-ovqat va kiyim-kechakka almashtirib bo'lmasa, och va muzlab qolar edi. Dunyodagi birinchi iqtisodchining boyligi aniq: tovarlar va xizmatlar edi. Nima bo'lishidan qat'i nazar, tovarlar va xizmatlarning ta'minoti va sifatini oshirdi, ularning narxini pasaytirdi yoki ularning qiymatini oshirdi, bu ko'proq boylik va yuqori turmush darajasini ta'minladi. Milliy boylikning "pirogi" qat'iy emas; ko'proq ishlab chiqarish orqali kattaroq pishirishingiz mumkin. Binobarin, u siyosiy chegaralardan qat'i nazar, xalqlar o'rtasida mumkin bo'lgan keng hamkorlikka ishonadigan iqtisodiy internatsionalist edi. Bir so‘z bilan aytganda, u savdo-sotiqni cheksiz ro‘yxatdagi nomaqbul tariflar, kvotalar va taqiqlar tufayli to‘sib qo‘ygan bir paytda erkin savdogar edi. Shaxsiy manfaat ko'p asrlar davomida g'ayrioddiy, g'ayriijtimoiy xatti-harakatlar sifatida qabul qilingan, ammo Smit buni iqtisodiy taraqqiyot uchun ajralmas turtki sifatida nishonlagan.
XULOSA

A.Smit kapitalistik jamiyatni tabiiy tuzum bilan bir deb tushungan, shuning uchun kapitalistik munosabatlar abadiy, kapitalistik xo`jalik namoyandalarining xususiyatlari odamning tabiiy xususiyatlari kabidir, deb izohlaydi (bu fikrning qanchalik to`g`riligini tarix ko`rsatadi). A.Smitning tushunchasi bo`yicha iqtisodiy hayot shunday jarayonki, u ayrim kishilarning xohishiga bog`liq bo`lmagan obyektiv qonunlarga bo`ysunadi. Bu qonunlar tabiiydir, insonning 

tabiatidan kelib chiqqan xo`jalikning "tabiiy" qonunlarini ochishga intilgan olim amalda kapitalistik ishlab chiqarishni tadqiq etdi. A.Smit iqtisodiy haqiqatga oid faktlarni qanday bo`lsa shunday holda, bevosita kuzatuvchiga qanday ko`rinsa shunday o`rganishbilan cheklanmasdan, "tabiiy baho", "tabiiy norma", ish haqi va boshqalarning nimaga bog`liq ekanligini aniqlashga urindi. Buning uchun u mantiqiy abstya yordamiga tayanib ish yuritdi. U tasodifiy voqealardan holi ravishda kapitalistik xo`jalikningayrim xususiyatlari to`g`risida qator muhim xulosalar chiqardi. Shu 
bilan birga u boshqa vazifa 
- aniq iqtisodiy hayotni izohlashni ham o`z oldiga maqsad qilib qo`ydi. U shu maqsadda shundokkina ko`rinib turgan kapitalistik xo`jalik voqealarini izohladi va ma'lum sistemaga soladi.
A.Smit abstraksiya usulidan foydalanib, qator chuqur ilmi xulosalarga keldi, xodisalarning ichki bog’lanishi masalalariga kirib bordi. Shunga paralell ravishda u
xodisalarning ichki bog`lanishi masalalariga kirib bordi. Boshqa yo`ldan ham bordikapitalistik haqiqat to`g`risidagi bevosita kuzatish natijalarini umumlashtirdi. Birinchi metod izoterik, ikkinchisi - ekzoterik usullar deb ataladi. 
N.G.Chernishevskiy A.Smit metodiga aniq xarakteristika bergan. Ikkala metodni bir vaqtda qo`llashning afzalligi bilan birga, katta kamchiligi ham bor: olingan natijalarni bevosita solishtirish har doim ham mumkin emas. Ilmiy tahlil asosida olingan xulosalar, yuzaki umumlashmalar bilan bir qatorga qo`yiladi. Mazmun va xodisa shakllari doim ham o`zaro mos kelavermaganidan bu xulosalar ba'zida bir-biriga zid ham bo`lgan, ammo A.Smit buni oxirigacha tushunib yetmadi. Mehnat taqsimoti va pul to`g`risidagi ta'limot. Bevosita masalaga o`tishdan avval bir narsaga diqqatni jalb etish kerakki, bu A.Smit yashagan muhitdir. Muhit olimning tadqiqotlariga katta ta'sir ko`rsatdi. Bu davr Angliyada manufaktura nihoyatda rivojlangan va sanoat inqilobi arafasidagi yoki bu boradagi dastlabki qadamlar qo`yilgan payt edi.
Shu sababli Adam Smit manfaktura davrining umumlashtiruvchi iqtisodchisi mafkurachisi bo’lib qoldi. O`z davri uchun mos ravishda u manufakturani ishlab chiqarishning eng progressiv, eng ilg`or shakli deb baholadi, uning tarixan o`tkinchiligini tushunmadi, bu albatta sharoitning ta'siridir. A.Smit ishchilar, kapitalistlar va yer egalarining turli sinf vakillari ekanligini yaxshi tushungan va iqtisodiy rivojlanishning umuman yaxshi oqibatlari hamma uchun tegishli, xalq boyligining ortishidan esa jamiyatning hamma a'zolari bir xil manfaatdor deb o`ylagan edi. davrida tanqid qilingan bu g`oya hozirgi paytda haqiqatga ancha yaqindir (yana tarix ko`rsatadi). Adam Smitdan oldin, keyin esa bu kontseptsiyaning ashaddiy tanqidchisi Daniel Rikardo merkantilizmga qarshi turish uchun o'z nazariyalari bilan chiqdi. Smit mutlaq ustunlik kontseptsiyasini ilgari surgan birinchi iqtisodchi edi va uning shu haqidagi dalillari laissez-faire davlati haqidagi nazariyalarini qo'llab-quvvatladi. Smit shunday ta'kidlaydiki, davlatlar o'rtasidagi texnologiyadagi farq butun dunyo bo'ylab xalqaro savdo oqimlarining asosiy hal qiluvchi omili hisoblanadi. Mutlaq ustunlik nazariyasi farazlari: Smit tovarlarning harajatlari ularning tegishli ishlab chiqarish jarayonlarida talab qilinadigan mehnatning nisbiy miqdori bilan hisoblab chiqiladi, deb faraz qildi. U mehnat bir mamlakat ichida harakatchan, lekin mamlakatlar o'rtasida harakatsiz, deb taxmin qildi. U o'z tahlili uchun ikki mamlakat va ikkita tovar asosini hisobga oldi.