А у д и т тошкент 2008 «Аудит» (дарслик). Тошкент Давлат иқтисодиёт университети, 2008 й. Муаллифлар жамоаси

Назорат учун саволлар:

1. 
   Номоддий актив деб нимага айтилади?
   
2. 
   Номоддий активнинг моддий активдан қандай фарқи бор?
   
3. 
   Номоддий активларни ҳисобга олиш учун счетлар режасида нечта счет мавжуд?
   
4. 
   Мулк ҳуқуқини берувчи ҳужжат нима деб аталади?
   
5. 
   Муаллифлик ҳуқуқини берувчи ҳужжатни номи нима?
   
6. 
   Номоддий активлар аудитининг манбалари сифатида қайси ҳужжатлардан фойдаланилади?
   
7. 
   Номоддий активлар аудитининг режаси қайси стандартга асосан тузилади?
   
8. 
   Номоддий активлар аудитининг дастури қайси меъёрий ҳужжатга асосан тузилади?
   
9. 
   Номоддий активларга амортизациянинг қайси усули қўлланилади?
   
10. 
    Номоддий активлар аудитида энг кўп учрайдиган хатоликлар қайсилар?
    

6-БОБ. МОЛИЯВИЙ ИНВЕСТИЦИЯЛАР АУДИТИ


6.1. Молиявий инвестициялар аудитининг меъёрий асослари

Ўзбекистонда рўй бераётган иқтисодий ислоҳотлар қимматли қоғозларга бўлган қизиқишни қайта уйғонишига сабаб бўлди. Қимматли қоғозларнинг турли бозори шаклланди ва ривож топди.

Миллий иқтисодиётимизда хўжалик юритишни бозор усулларига ўтказиш жараёнида қимматли қоғозлар бозорини шакллантириш ва мукаммал фаолият олиб боришини таъминлаш муаммоси, қимматли қоғозлар бозори субъектларининг муҳим хусусиятларини ва маълум бир соҳадаги ўзига хос қизиқишларини аниқлаш жуда долзарб масала бўлиб турибди.
Мамлакатимизда қимматли қоғозлар бозорини ривожланиш хусусиятлари шундан иборатки: биринчидан у бозор иқтисодиётига асосланган қонунлар асосида шаклланмоқда; иккинчи томондан эса Ўзбекистонда мавжуд ўзига хосликни ифодалайди.
Корхонанинг вақтинча бўш турган пул маблағларидан самарали фойдаланиш усулларидан бири - бу уларни қимматли қоғозлар сотиб олишга йўналтиришдир.
«Қимматли қоғозлар – бу уларни чиқарган шахс билан уларнинг эгаси ўртасидаги мулкий ҳуқуқларни ёки қарз муносабатларини тасдиқловчи дивиденд ёки фоиз кўринишида даромад тўлашни ҳамда ушбу ҳужжатлардан келиб чиқадиган ҳуқуқларни бошқа шахсларга ўтказиш имкониятини назарда тутувчи пул ҳужжатларидир»¹⁷. Бошқача айтганда, қимматли қоғозлар – уни бир шахсдан иккинчи шахсга бериш орқали абстракт мулкчилик ҳуқуқини ифодалайди. Қимматли қоғозларга қуйидагилар киради: акциялар, облигациялар, ғазна мажбуриятлари, депозит ва жамғарма сертификатлари, ҳосила қимматли қоғозлар, векселлар.
Маблағларни молиявий инвестициларга йўналтириш ўз тавсифига кўра юқори таваккалчилик фаолияти билан боғлиқ бўлиб, таваккалчилик даражасини имкони борича пасайтириш мақсадида эмитентнинг молиявий ҳолатини ва бозор конъюнктурасини билиш фонд биржаси маълумотларини мунтазам равишда мониторинг қилиб туришни тақозо этади.
Акция, облигация, ғазна мажбуриятлари ва ҳосила қимматли қоғозларнинг реквизитлари Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги хузуридаги қимматли қоғозлар ва фонд биржалари бўйича Давлат комиссияси томонидан белгиланади, депозит сертификатлари ва векселларни реквизитлари эса Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки томонидан белгиланади. Қимматли қоғозларнинг мажбурий реквизитларининг йўқлиги ёки қимматли қоғозни белгиланган шаклига тўғри келмаслиги уни бекор қилинишига олиб келади. Қимматли қоғоз ифодалайдиган ҳуқуқлар уни тақдим этувчига тегишли бўлиши мумкин (тақдим этилувчи қимматли қоғоз) ёки қимматли қоғозда кўрсатилган шахсга тегишли бўлиши мумкин (эгаси кўрсатилган қимматли қоғоз). Тақдим этилувчи қимматли қоғозга эгалик қилиш ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказиш учун қимматли қоғозни ўзини бериш кифоя. Эгаси кўрсатилган қимматли қоғоз бир шахсдан бошқасига ўтиши ҳисоб ёзувларидаги тегишли қайдларни ўзгартириш билан амалга оширилади.
Қимматли қоғозлар қаторига киритилувчи пуллик ҳужжатлар таркибига қуйидагилар киритилади: эгалик ҳуқуқини ёки қарз олиш муносабатларини белгилаб берадиган, ёки уларни чиқарувчи шахс ва эгаси орасидаги муносабатларни белгилайдиган, дивиденд ёки фоиз кўринишида даромад тўловларини амалга оширадиган, ёки пуллик ҳужжатни ўзини бериш йўли билан унда зикр этилган пуллик ёки бошқа ҳуқуқларни бир шахсдан бошқасига ўтиши белгиланган.
Молиявий инвестициялар аудитини ўтказиш жараёнида «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида», «Қимматли қоғозлар бозори ва фонд биржаси тўғрисида» ва «Аудиторлик фаолияти тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси қонунлари, 12-сон «Молиявий инвестициялар ҳисоби» номли БҲМС ва аудиторлик фаолиятининг миллий стандартларига риоя қилиш лозимдир.
Молиявий инвестициялар аудитини ўтказганда учрайдиган асосий атамаларни «Қимматли қоғозлар ва фонд биржалари тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига асосланиб аниқлаб оламиз.
Акция – амал қилиш вақти белгиланмаган қимматли қоғоз бўлиб, юридик ёки жисмоний шахс томонидан маълум улушни акционер жамиятини низом жамғармасига киритилишини, унинг эгасини мазкур жамиятга эгалик қилишда қатнашишини ва дивиденд олиш, шунингдек жамиятни бошқариш ҳуқуқига эга бўлишини тасдиқлайди. Даромад олиш кетма-кетлиги бўйича акциялар оддий ва имтиёзлиларга бўлинади.
Оддий акцияларга корхонанинг йиллик фаолияти натижаси бўйича дивиденд тўлаш мўлжалланади. Улар бошқаришга таъсир кўрсатиш ҳуқуқи бўйича фарқланади: овоз бериш ҳуқуқига эга бўлмаган ва бир ёки бир нечта овозга эга бўлган акциялар. Имтиёзли акция овоз бериш ҳуқуқига эга эмас, лекин доимий қатъий белгиланган дивидендлар билан таъминланади ва корхона тугатилганда биринчи навбатда қопланади. Қимматли қоғозлар бозорида қўлланилиш тури бўйича номли ва тақдим этилувчи акциялар фарқланади.
Облигация – бу унинг эгаси маълум миқдорда пул тўлаганини ва унда белгиланган муддатда номинал қийматини ва аниқ белгиланган фоизини сўндириш бўйича мажбуриятлар кўрсатилган қимматли қоғоз (агарда чиқариш шартларида бошқа нарса кўзда тутилмаган бўлса).
Облигацияларни корхоналарнинг низом жамғармасини шакллантириш ва тўлдириш учун, шунингдек хўжалик фаолияти билан боғлиқ зарарни қоплаш учун чиқариш мумкин эмас.
Акционерлик жамиятлар ҳамма чиқарилган акциялари тўлиқ тўланганидан кейингина хусусий капитал ҳажмининг 100 фоизидан миқдорда корпоратив облигациялар чиқариш ҳуқуқига эга. Бошқа мулкчилик шаклига эга бўлган корхоналарга корпоратив облигациялар чиқариш мумкин эмас.
Ғазна мажбуриятлари – тақдим этиладиган қимматли қоғозлар бўлиб, уларнинг эгалари бюджетга пул маблағлари ўтказганини ва бу қимматли қоғозларга эгалик қилиш муддати давомида аниқ белгиланган даромад олиш ҳуқуқини берувчи кўрсатувчи эгалик қиладиган Давлат қимматли қоғозларидир.
Ғазна мажбуриятлари қуйидаги турларда чиқарилади: узоқ муддатли – 5 йил ва ундан узоқ бўлган муддатга, ўрта муддатли – 1 йилдан 5 йилгача, қисқа муддатли 1 йилгача бўлган муддатга. Узоқ ва ўрта муддатли ғазна мажбуриятларини чиқариш бўйича қарор Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси томонидан қабул қилинади. Қисқа муддатли ғазна мажбуриятларини чиқариш бўйича қарорни Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги қабул қилади. Ғазна мажбуриятларини чиқариш тўғрисидаги қарорда даромад тўлаш ва мажбуриятларни бажариш шартлари белгиланади.
Депозит сертификати – бу пул маблағлари омонатга қўйилганлиги тўғрисида, омонатчига белгиланган муддат тугаганидан кейин депозит суммаси ва унга тегишли фоизларни олиш ҳуқуқини берувчи кредит муассасасининг гувоҳномасидир.
Ўзбекистонда сертификатлар икки турда чиқарилади: депозит сертификатлари (юридик шахслар учун, 1 йилгача муддатга); депозит (жамғарма) сертификатлари (жисмоний шахслар учун, 3 йилгача муддатга).
Вексел деб шундай қимматли қоғозга айтиладики, унда вексел чиқарувчи ёки векселда кўрсатилган тўловчини белгиланган муддат келганда белгиланган маблағни вексел эгасига сўзсиз тўланиш мажбуриятини тасдиқловчи қимматли қоғоздир.
Ҳосила қимматли қоғозлар – бу шартномалар бўлиб, улар бўйича бир томон қимматли қоғозларнинг маълум бир миқдорини маълум муддатда келишилган нархда сотиб олиш ёки сотиш ҳуқуқи ёхуд мажбуриятини олади. Ҳосила қимматли қоғозлар опцион, фьючерс ва бошқа молиявий инструмент кўринишида бўлиши мумкин.
Опцион – шундай шартномаки, унинг эгасига қимматли қоғозлар ёки товарларни контрактда келишилган нархда келишилган муддатда харид қилиш ҳуқуқини беради.
Фьючерс–келажакда, келишилган аниқ вақтда контрактда белгиланган нархда маълум бир қимматли қоғозлар ёки бошқа молия инструментлари ёки товарларни сўзсиз сотиб олиш ёки сотиш мажбуриятини белгиловчи қимматли қоғоз (контракт).
Қимматли қоғозлар эмиссияси - қимматли қоғозларни уларни биринчи эгалари (инвесторлари), юридик ёки жисмоний шахсларга сотиш орқали муомалага чиқариш.
Эмиссия қуйидаги ҳолатларда амалга оширилади: акционерлик жамияти таъсис этилиб унинг акциялари таъсисчилар орасида жойлаштирилганда; акционерлик жамияти акциялар чиқариш йўли билан бошланғич низом капитали (жамғармаси) миқдори оширилганда; облигация ва бошқа қарз мажбуриятларини чиқариш орқали юридик шахслар, давлат ҳокимияти ва бошқариш органлари томонидан қарз капитали жалб қилинганида; ўзаро республика миқёсида корхоналарнинг қарз мажбуриятларини тўлаш (сўндириш) жараёни амалга оширилганда.
Ҳар бир юқорида санаб ўтилган ҳолда ваколатли давлат органи эмиссиянинг минимал ва максимал ўлчамини белгилайди.
Маълумки, қимматли қоғозлар муомала жараёнида учта босқичдан ўтади. Булардан биринчиси, эмиссия босқичи бўлиб, унда қимматли қоғозлар бирламчи жойлаштирилади ва ўзининг биринчи эгаси (андеррайтор ёки инвестор) га ўтади. Иккинчи босқич деганда, уларнинг иккиламчи, яъни актив бозордаги ҳаракати тушунилади. Якуний - учинчи босқичда қимматли қоғозларнинг сўндирилиши (эмитент томонидан қайтариб олиниши) амалга оширилади. Ушбу муомала жараёнида қимматли қоғозлар ҳаракати фонд биржаларида амалга оширилиб, вақтга тескари мутаносиб (пропорционал) равишда номинал ва ҳақиқий (бозор) нархлари ўзгаради. Ушбу ўзгариш иқтисодиётда бозор котировкаси деб ҳам аталади.
Бозор котировкасига эга қимматли қоғозлар деганда, фонд биржалари ва биржадан ташқари бозорларда фаол савдо қилинадиган акциялар ва облигациялар тушунилади, уларнинг котировкаси эса кенг чоп этилади. Бундай қимматли қоғозларнинг рўйхати қимматли қоғозлар (фонд) биржаси эксперт комиссияси томонидан эълон қилинади. Бунда қимматли қоғозлар жавоб бериши лозим бўлган қуйидаги мезонларга қаралади: биржа савдосига рухсат этиш шартлари (листинг шартлари) га мос келиш; битта фонд биржасида расмий котировка қилишга рухсат этиш.
Корхонанинг қимматли қоғозлар листингига киритилиши тавсия этилаётган қимматли қоғозлар сифати ҳақида потенциал инвесторларга аниқ тасаввур беришдан иборат. Бозор иштирокчилари эмитентнинг иқтисодий ривожланиш истиқболларини ва шу билан бирга унинг қимматли қоғозлари ишончлилигини баҳолаш имкониятларига эга бўлишлари лозим.
Қимматли қоғозлар билан биржада савдо қилишга рухсат этиш учун корхона ишлаб чиқариш жараёнлари ва бошқарувининг энг муҳим соҳаларини таҳлил қилиш зарурлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Бунда таҳлил қуйидаги ахборотларни умумлаштириш ва ишлашга таянади: устав капиталининг миқдори, битта акцияга тўғри келадиган даромад, хавф-хатарни баҳолаш, бозорнинг ҳолати, ишлаб чиқариш самарадорлиги, тўлов қобилияти ва пул маблағлари билан таъминланганлик.
Ишлаб чиқариш самарадорлигини таҳлил қилишда биринчи навбатда, харажат ва натижалар нисбати, бу нисбатни бир меъёрда тутиб туриш ва яхшилаш лаёқати баҳоланади.
Ишлаб чиқариш харажатлари структураси батафсил таҳлил қилинганидан сўнг асосий ишлаб чиқариш фондларининг фаолияти, материал ва меҳнат ресурслари кўриб чиқилади.
Бошқарув самарадорлигини баҳолашда: ишлаб чиқариш ва молиявий муомалалар натижалари пухта таҳлил қилинади; корхона фаолиятини стратегик ва жорий режалаштиришнинг сифати; режаларнинг комплекслиги ва улар бажарилишининг сифати; ички бошқарув, молиявий, шунингдек ташқи назорат ҳам баҳоланади. Корхонанинг фирмалар билан қўшилиб кетиши, бошқа компанияларни ўзига қўшиб олиш, бошқа фирмаларни сотиб олиш ҳисобига кенгайиш имкониятлари кўриб чиқилади. Номоддий активлар, бошқарув, ташкилий ресурслар, фирманинг бозордаги амалий шухрати, сотиш шахобчаларини назорат қилиш ва шу кабилар алоҳида баҳоланади. Ҳисобни таҳлил қилишда ҳисоб юритиш сиёсати, асосий воситалар ва номоддий активларга амортизация ҳисоблашда қўлланиладиган методлар, моддий қийматликларни баҳолаш, даромадларни аниқлаш ва бошқалар умумий тарзда баҳоланади. Шунингдек, фирма молиявий аҳволини акс эттиришнинг тўлалиги кўриб чиқилади.
Даромадлиликни таҳлил қилиш корхонанинг узоқ келажакдаги даромадлилигини, солиқларни тўлашда олдинги ва кейинги капиталга тўғри келадиган даромадларни тавсифлайдиган асосий кўрсаткичларни кўриб чиқишни назарда тутади. Инфляция ва ўз-ўзини молиялаштириш имкониятлари ўсишининг таъсири баҳоланади. Тўловга лаёқатлиликни таҳлил қилиш корхона қисқа муддатли ва узоқ муддатли қарзлари таркибини, кредитор қарзларни ўрганиб чиқиш, ўз айланма маблағларининг таркиби ва манбаларининг қўшимча ўсишини ўрганишдан иборат. Корхона жами қарзларининг ўз капиталига нисбати динамикаси яъни капитал структураси коэффициентлари; пул маблағлари ва бошқа жорий активларнинг жорий мажбуриятларига нисбати, яъни тез ва мутлоқ ликвидлик коэффициентлари аниқланади ва баҳоланади.
Пул маблағлари билан таъминланганлик корхонанинг барча эҳтиёжларини ўз маблағлари билан қондира олиш имконини билдиради. Бундай имкониятни баҳолаш бир неча йиллардаги нақд пуллар ҳаракати режасини ва ҳисоботини шунингдек, капитал инвестицияларга бўлган эҳтиёжни ва бошқаларни таҳлил қилиш йўли билан амалга оширилади.
Кўриниб турибдики, ўз қимматли қоғозларини биржага чиқариш ҳақида қарор қабул қилган корхона бозорда яхши шароитларга шунингдек, яқин келажакдаги ривожлантиришнинг аниқ стратегияси, маҳсулот ишлаб чиқаришнинг замонавий технологияси, ишлаб чиқариш ва менежментнинг юқори савияда ташкил этилишига эга бўлиши лозим.
Расмий равишда котировка қилишга рухсат этиш, корхонада мустақил аудиторлик компаниялари томонидан ишончлилиги тасдиқланган ҳисоботларни тақдим этиш бўйича маълум мажбуриятлар бажарилишини ва асосий ҳисобот кўрсаткичларини расмий биржа бюллетенларида чоп этилишини кўзда тутади.
Ушбу барча чораларнинг қатъийлиги акциядорларни максимал ҳимоя қилиш билан боғлиқ. Шунинг учун аудитор қимматли қоғозларни инвентаризация қилишда уларнинг эмитентларини ва расмий биржа котировкасининг мавжудлигини пухта таҳлил қилиши зарур. Агар корхона маблағларига қўйилган қимматли қоғозлар фонд биржаларида муомалада бўлмаса ва бозор котировкасига эга бўлмаса, у ҳолда аудитор бундай қимматли қоғозларни сотиб олишда вужудга келадиган хавф-хатарларни баҳолаши зарур. Бунда аудитор қимматли қоғозларнинг ҳақиқий сотиб олиш баҳосини уларнинг даромадлилигини таҳлил қилишда асос бўладиган муқобил курси билан қиёслаши зарур. Афсуски, бизнинг амалиётимизда даромадлиликни бундай таҳлил қилиш ўтказилмаяпти. Шуни инобатга олган ҳолда, қимматли қоғозлар бозори ривожланган мамлакатлар тажрибасидан фойдаланиш мумкин.
Бу қуйидагиларни кўзда тутади:
солиқлар чегириб ташланганидан сўнг таққосланувчан, тасодифий, вақти-вақти билан ўзгариб турмайдиган даромад миқдори аниқланади. Бу миқдор битта акцияга ҳисоблаб чиқарилади;
таққосланаётган корхоналар акциялари бозорининг ўртача фойдалилигига йўналтирилган фойда мультипликатори ҳисоблаб чиқарилади. Корхонада эмитентнинг молиявий ҳисоботи йўқ бўлса, бундай таҳлилни ўтказиш имкони бўлмайди. Аудитор бу ҳолда биржада котировка қилинмаган акцияларга инвестициялар қилиш ҳақида қарор нимага асосан қабул қилинганлиги, корхона раҳбарияти ва ички аудиторлик хизмати томонидан ҳисоботлар ва эмитентнинг ҳозирги ва келажакдаги молиявий ҳолати таҳлил қилинганлиги билан ҳам танишиши зарур.
Молиявий инвестициялар инфляция шароитида пул маблағлари қадрсизланишининг олдини олиш, қўшимча даромад олиш ва бошқа корхона фаолияти устидан назорат ўрнатиш мақсадида амалга оширилади.