A. V. Umarov, G’. I. Muxamedov, X. O. Qo’chqorov // Polimerli kompozit materiallar fizikasi

5.22-rasm. Hajm o’zgarishi bo’yicha shishalanishni aniqlash. 
Bunda asosiy zanjirga qattiq biriktirilgan doimiy dipollar 
ozod bo‘lishi bilan molekulani harakatchanligi elektr maydonda 
erkin aylana olish qobiliyatiga ega bo‘ladi va o‘tish dielektrik 
kirituvchanlikni anchayin dispersiyasi bilan ro‘y beradi. Molekul-
yar jarayonlar dielektrik relaksatsiyasi vaqtini harorat 
bilan 
bog‘langan o‘zgarishi Arreniusning sodda qonuniga bo‘ysun-
maydi, ya‘ni 
ni 
ga bog‘lanish egri chiziqli bo‘ladi, xuddi 
harorat pasayishi bilan faollashish energiyasi ortganday. Boshqa 
xossalari ham o‘zini shunday tutadi. Bundan xulosa qilish 
mumkinki, uzun zanjirli molekulalarni katta masshtabdagi 
shakllanishi bu kooperativ jarayondir, ya‘ni bitta molekula 
harakati uni qo‘shni atomlari harakati bilan bog‘liq, o‘zi mustaqil 
emas. Buni ozod hajm termini bilan tushuntirish mumkin. 
Molekula segmenti burilishi yoki siljishi mumkin bo‘lishi uchun 
uning yonida ozod joy bo‘lishi kerak. Ozod joyning bo‘lishi 
o‘rtacha ozod hajm 
orqali molekulyar segment hajmi 
degan hisob bilan aniqlanadi, bu yerda 
segment 
egallagan hajm, 
zich joylashgan sfera hajmi bo‘lib, 

---

222 
taxminan 
dagi segment hajmiga teng. Harorat ortishi bilan 
ozod hajm ortadi, va kauchuk uchun xarakterli bo‘lgan yuqori 
qiymatli hajmiy kengayish koeffitsiyentiga teng bo‘ladi. Buni 
shunday tushunish mumkinki, kovak bilan qo‘shimcha energiya 
bog‘langan bo‘lib, uning sistemada yuzaga kelishi ehtimoli 
harorat ortishi bilan Boltsman taqsimotiga ko‘ra ortishi 
kuzatiladi. Past haroratlarda ozod hajm kichik bo‘ladi. Kerakli 
hajmdagi va kerakli joyda kovak hosil bo‘lishi molekula harakat 
omilini cheklaydigan bo‘lib qoladi. Segment ko‘chishi uchun 
zarur bo‘lgan ozod kritik hajm 
bo‘lishida kovaklar birlashishi 
ehtimolini qarab o‘tish ko‘rsatadiki, segmentlar ko‘chib o‘tadigan 
bo‘lishi uchun segmental harakat tezligi 
ni ozod hajmga 
bog‘lanishi 
ko‘rinishda bo‘lishi kerak.
Endi ikki xil 
va 
haroratda polimerni segmental harakat 
tezliklari nisbatini ozod hajmlar mos holda 
va 
bo‘lgandagi 
holni ko‘rib o‘tamiz:
(
) 
Shishalanish holatidagiga nisbatan polimerni kengayishi to‘la 
ozod hajmni ortishiga asoslanadi degan faraz bilan
tenglikni yozish mumkin. Bu yerda 
shishalanish haroratidan 
yuqori va pastdagi hajmiy kengayishlari farqi. 
haroratdagi 
segmental hajm. Bularni oldingi tenglamaga qo‘yib, quyidagini 
olamiz: 
(
)
. 

---

223 
Bu tenglamani ko‘rinishi oldindan ma‘lum WLF-Vilyams-
Landel-Ferri tenglamasi bilan bir xil bo‘lib, u 
atrofida 
bo‘lsa ixtiyoriy polimerni mexanik harakatini bog‘lar edi 
(
har bir polimer uchun bir xildagi usul bilan o‘lchanadi). 
Tajriba natijalaridan kelib chiqib
⁄
va 
⁄
bu yerda 
o‘tish nuqtasidagi segmental ozod hajm, bu
molekulyar segment o‘lchamiga teng, WLF tenglama agar 
bo‘lsa dielektrik xossalarni ifodalashga yaroqli bo‘ladi, ya‘ni 
dipol relaksatsiya vaqti segmental harakat o‘lchovi deb qaraladi. 
Relaksatsiya 
vaqtini 
haroratga 
bog‘lanishi 
quyidagicha 
ko‘rinishga ega: 
Bu yerda 
va 
universal doimiylar.