A. V. Umarov, G’. I. Muxamedov, X. O. Qo’chqorov // Polimerli kompozit materiallar fizikasi

 
 
1.4. Kompozit materiallar uchun to’ldiruvchilar 
Konstruksion maqsadda KM tayyorlash uchun to‘ldirishning 
asosiy vazifasi kuchaygan polimer material hosil qilishdan iborat. 
Ya‘ni, fizika-mexanik xossalari kompleks tarzda yaxshilangan 
material olish. Bunga erishish uchun tolasimon sinchlovchi 
to‘ldiruvchilar yoki ingichka dispersli to‘ldiruvchilar, qirqilgan 
shisha tolalar, ingichka metal tolalar va boshqalar kiritiladi. 
Maxsus xossaga ega KM yaratishda to‘ldiruvchini odatda 
materialga mexanik emas, balki boshqa, masalan elektrofizik 
xususiyat baxsh etadigan qilib kiritiladi. 
Dastlabki o‘tkazuvchan polimer materiallar olishda grafit 
yoki texnik uglerod bilan to‘ldirilgan fenolformaldegid va bir 

---

32 
qator rezistorlar uchun ishlatiladigan termoreaktiv smolalar 
asosidagi kompozitlardan foydalanilgan. 
Bulardan keyin texnik uglerod bilan to‘ldirilgan dastlab 
tabiiy, so‘ng sun‘iy kauchuk asosli o‘tkazuvchan elastomerlar 
yuzaga keldi. Hozirgi kunda polimer materialga maxsus elektro-
fizik xossani berish uchun turli-tuman tabiatga ega tolali yoki 
dispersli to‘ldiruvchilardan foydalaniladi. 
Dispers to’ldiruvchilar. Materialga maxsus elektrofizik 
xususiyat berish uchun foydalaniladigan dispers to‘ldiruvchilarga 
qora qurum, grafit, metallar kukuni, ipsimon uzun qirqilgan tola 
va boshqalar kiritiladi. Magnit KM uchun ferritlar, segneto-
elektrik KM uchun segnetoelektriklar kukuni (masalan, bariy 
titanati) kiritiladi. Hozirgi kunda ko‘plab foydalanilayotgan yana 
bir dispers to‘ldiruvchilar guruhiga dispers zarralar shaklidagi 
polimerlar kiradi. 
Metallar kukuni. Polimerga metallar (Cu, Al, Ni, Zn, Au, 
Ag) kukuni kiritilganda yetarlicha yuqori elektr o‘tkazuvchan-
likka faqat ularning yuqori konsentratsiyalaridagina erishish 
mumkin. Chunki, zarralar sirti ko‘p hollarda oksid parda bilan 
qoplanadi va zarralararo zaryad tashishga qarshilik ko‘rsatadi. 
Undan tashqari, polimerning zichligidan metalning zichligi ko‘p 
marta ortiq bo‘lgani uchun kompozitni salmoqli darajada og‘ir-
lashtiradi. Bular hammasi shunga olib keladiki, bunday tur 
to‘ldiruvchilar faqat alohida hollardagina qo‘llanadi. Masalan, 
KMga magnit xossani berishda, elektronika sanoatida, detallarni 
kovsharlashdan qochish uchun qo‘llaniladigan elektr o‘tkazuv-
chan yelimlar tayyorlashda va hokazo. 
Bunday yelimlar tayyorlashda o‘tkazuvchanlikni yetarli 
daraja-dagi qiymatiga erishish uchun kumush kolloidning ancha 
yuqori konsentratsiyali (massasi 70% gacha) qilib tayyorlanadi, 
bu esa bunday kleylar qo‘llanish sohasini cheklaydi. 
Aralashtirishni maxsus usullaridan foydalanish yoki metal 
zarralarini odatdagidan tashqari shaklini (tangasimon, bargsi-
mon, tarmoqlashgan va hokazo) qo‘llash, ularda ma‘lum daraja-

---

33 
dagi o‘tkazuvchanlikni ta‘minlaydigan konsentratsiyasini pasayti-
rishga olib keladi. Metal turiga, uning kimyoviy tozaligiga, 
shakliga va o‘lchamiga qarab kukunlar narxi aniqlanadi. 
1.5. Grafit 
Ma‘lumki, grafitning kristall panjarasi tekisliklar to‘plamidan 
iborat bo‘lib, ularning har birida uglerod atomlari tomonlari 1.418 
A
0
bo‘lgan muntazam oltiburchak setkasini hosil qiladi (1.9-
rasm).