A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

12.2-rasnu Uglerod nanotrubkasi.
0
‘tuvchi metallar lantanoid va aktionoid atomlaridan tashkil 
topgan magnit klasterlari katta qiziqish uyg‘otadi. Bu klasterlar o ‘z 
magnit momentiga ega, bu esa tashqi magnit maydoni yordamida
212

---

xossalarini boshqarish imkoniyatini beradi. Bunga yuqori yelkali 
metallografik molekula misol boiadi: Мпп
0
12(СНзСОО)х6(Н2
0
)
4
. 
Kvant kompyuterlari protsessorlarini loyihalashda nanomagnitlar katta 
ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, kvant tizimi tadqiqoti bistabillik 
va gisterezis hodisasi aniqlandi. Agar molekulalar orasidagi masofa 10 
nanometr ekanligini hisobga olsak, bu tizimda xotira zichligi har 
kvadrat santimetrga 
1 0
gegabaytni tashkil etadi.
123
.
 Qiyin eriydigan metallarni vodorod muhitida 
plazmakimyoviy tiklash
0 ‘zbekiston Respublikasi metallurgiya sanoatining rivojlanishi 
bevosita yuqori ishlash xossalariga ega boigan konstruksion material- 
lar yaratish bilan bogiiq. Yuqori texnologiyalar yordamida plazma­
kimyoviy usulda olingan ultradispers kukunlar asosidagi yangi mate- 
riallami ishlab chiqarishga joriy etish bu sohaning dolzarbligini yana- 
da oshiradi. Konstruksion, asbobsozlik va boshqa materiallar yaratish- 
da bosh elementlardan bin hisoblangan volframning ultradispers ku- 
kunlari (UDK)ni plazmokimyoviy olish sohasida m aium yutuqlarga 
erishilgan. Texnologik jarayonlarda yirik donali kukunlami UDKlar- 
ga almashtirish xomakilami pishirish haroratini pasaytiradi va bir xil 
mayda donali strukturaga ega boigan buyumlami olish imkoniyati 
yaratiladi. Ammo ultradispers kukunlaming fizikaviy, kimyoviy va 
texnologik xossalari hali to iiq o ‘rganilmagan. Bular jumlasiga zichla- 
nishning ta ’siri oqibatida sodir boiadigan jarayonlar, natijada fizika­
viy hamda kimyoviy, yuza fazaviy tarkibi va zarra hajmi bir tekis 
boim asligini aytish mumkin. Istiqbolli plazma texnologiyasini sa- 
noatda tatbiqini jadallashtirishda yuqorida ko‘rsatilgan muammolar 
bilan birgalikda, jarayonni intensiv rivojlanish uchun xizmat qiladigan 
bu kattaliklami aniq oichashda to‘siq boiayotgan ba’zi metrologik 
qiyinchiliklar ham yangi texnologiyalami rivojlanishiga to‘sqinlik 
qilmoqda Respublikada yaxshi ish unumi(300 kg/soat)ga ega boigan 
volframning UDKlarini vodorod muhitida plazmakimyoviy tiklovchi 
yuqori texnologik (PUV-300) qurilmasining mavjudligi, biroq bu 
qurilmaning konstruktiv-texnologik modernizatsiyalash kerakligi bu- 
gungi kunning zarurriyatini belgilaydi. Plazmaviy qurilmada olingan 
yuqori dispers kukunlardan buyumlar tayyorlanganda ishlab chiqarish 
unumdorligining keskin ortishidan tashqari ishlash xossalarining
213

---

ortishi, tiklash jarayonida va keyingi qayta ishlash jarayonlarida 
energiya sarfi kamayadi. Optimal konstruktorlik va texnologik 
jihozlangan 
plazmaviy jarayonlar atrof-muhitga ta ’siri sezilarsiz 
bo‘lishi bilan birga energiya va resurstejamkor hisoblanadi. Xulosa 
qiladigan bo‘lsak plazmaviy metallurgiya istiqbolli ekanligi ma’lum 
bo‘ladi. Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatdiki, hozirgi vaqtda plazma- 
kimyoviy uslubdan foydalanib ko‘pgina qiyin eriydigan metallaming 
ultradispers kukunlarini olishning imkoniyatlari ko‘rsatib berilgan. 
Ko‘pgina davlatlarda o ‘tkazilgan tadqiqotlaming natijalari yuqori 
ishlash tasniflariga ega bo‘lgan konstmksion, asbobsozlik va boshqa 
materiallami ishlab chiqarishda, qiyin eriydigan metallarning ultradis­
pers kukunlaridan foydalanishning real imkoniyatlari mavjudligidan 
darak bermoqda. Qiyin eriydigan metallaming ultradispers kukun­
larini olish va ulami ishlatish, dunyoda XXI yuz yillikda ilmiy-texnik 
rivojlanishni belgilab beradigan yo‘nalish deb qaralmoqda. Disperslik 
moddaning xossalarini belgilaydigan muhim parametrlaridan biri 
hisoblanadi. Disperslik natijasida yuzalar rivoji qo‘shimcha energiyani 
vujudga keltiradi, undan qattiq jism lar ishtirokidagi jarayonlarda, 
xususan ulami kompaktlashda qoMlash foydali. Bugungi kunda, 
alohida fizikaviy, kimyoviy va texnologik xossalarini saqlashni 
ta ’minlaydigan va yuqori ishlovchanlik xossalami saqlanishini 
ta ’minlaydigan va yuqori turg‘unlikka ega materiallami yaratishda, 
toza metallar olish imkoniyatlarini bemvchi plazma texnologiyasi 
bosh rolni o ‘ynaydi. Mavjud yuqori texnologiyani modemizatsiyalash 
asosida rivojlantirish uchun PUV-300 qurilmasi yangi reaktoming 
geometrik va texnologik parametrlari ilmiy asoslandi. 
0
‘tkazilgan 
nazariy hamda eksperimental tadqiqotlar va olingan natijalaming 
tahlili asosida birinchi marta kompleks ilmiy-texnik va texnologik 
yechimlar va mashinasozlikda yuqori texnologik jarayonlami bundan 
keyingi rivojlanish yo‘llarini belgilovchi, ilmiy tadqiqotlaming 
rivojlanishi va kengayishi, umuman olganda, iqtisodiyot tarmoqlari 
uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tavsiyalar ishlab chiqilgan.
PUV-300 plazmaviy tiklash qurilmasi seriyali plazmaviy qurilma- 
laming bosh namunasi bo‘lib « 0 ‘zQ Q 0 ‘ChMK» OAJda ishlatilmoq- 
da. Qurilma umumiy ko‘rinishi va ishlash prinsipi 12.3-rasmda 
keltirilgan.
214

---

215

---