A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

UO‘K: 372.853+372.852 
KBK 30.3ya7
Taqrizchilar:
E.A.Umarov - Toshkent davlat texnika universiteti 
«Materialshunoslik va 
materiallar texnologiyasi» kafedrasi professori, t.f.n.
A.A. Risqulov 
rtFasKESflt^gvJomobil yoMlari instituti ilmiy ishlar bo'yicha 
prorektori, t.f.d.
f t  
i 
ISBN 978-9943r^90-99-9 
I
«Fan va texnologiya» nashriyoti, 2015.

---

SO‘Z BOSHI
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining talablari doirasida ta ’lim 
ma/.munini yanada boyitishda, ulami uslubiy jihatdan ta’minoti- 
barcha ta’lim muassasalarini zamon talablariga javob beruvchi o‘quv 
ndabiyotlari bilan ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois 
lun-texnika va texnologiya rivojlanishining hozirgi zamon talablariga 
va Davlat ta’lim standartlari dasturiga mos keladigan o'zbek tilida 
yozilgan darsliklarga ehtiyoj kun sayin ortib bormoqda.
Darslikning asosiy qismi texnika fanlari nomzodi, dotsent 
S.D.Nurmurodovning Toshkent davlat texnika universitetida, «Fonon» 
iliniy ishlab chiqarish birlashmasida, materialshunoslik hamda 
koustruksion materiallar texnologiyasi fanidan o‘qigan ma’ruzalari, 
amaliy-tajriba mashg‘ulotlari materiallari asosida yozilgan; metallami 
mexanik sinash usullari, turli materiallaming asosiy mexanik tavsiflari 
hamda metailmas materiallar katta ilmiy xodim-izlanuvchilar 
Л.Х. Rasulov va Q.G‘. Baxadirovlar tomonidan tayyorlangan.
Darslikda 
«Materialshunoslik 
va 
konstruksion 
materiallar 
texnologiyasi» fani haqida umumiy tushunchalar, qora va rangli 
metallar 
metallurgiyasi, 
metallshunoslik 
asoslari, 
qotishmalar 
nazariyasi, temir-uglerod qotishmalari, mexanik sinov usullari, rangli 
metallar, 
u laming qotishmalari, qattiq qotishmalar, xossalari, 
ishlatilishi, ularga ishlov berish usullari, metall va qotishmalaming 
tarkibi, strukturalari, xossalari, aniq oicham li detal 
tayyorlash 
usullari, metailmas materiallar (plastmassa, yog‘och, shisha, rezina va 
boshqalar), nanotexnologiya, nanokompozitlar, kompozitsion mate- 
riullar, qiyin eriydigan metallami vodorod muhitida tiklash jarayonlari 
va olingan o ‘ta disperss kukunlardan kukun metallurgiyasi usulida, 
juda og'ir sharoitda ishlaydigan metallarga shakl beruvchi asboblar 
olishning zamonaviy texnologiyalari haqida ham muhim m aium otlar 
keltirilgan. Darslikni tayyorlashda dasturlar ko‘zda tutilgan juda keng 
materiallami qisqa, sodda va tushunarli holda bayon etishga harakat 
qilindi.
Mazkur kitobning qoiyozmasini diqqat bilan sinchiklab o ‘qib, 
tilling inazmun-mohiyati, sifatini yaxshilash borasida bergan foydali
3

---

maslahatlari uchun texnika fanlari nomzodi, professor E.A.Umarovga, 
texnika fanlari doktori A.A. Risqulovga, texnika fanlari nomzodi, 
dotsent ShA . Karimovga va nashrga tayyorlashda katta xizmat 
ko‘rsatgan Toshkent davlat texnika universiteti ilmiy tadqiqotlar 
bo‘limi barcha texnik xodimlariga, shuningdek, darslikning sifatini 
boyitishga qaratilgan barcha tanqidiy fikr-mulohazalari uchun 
kitobxonlarga mualliflar oldindan minnatdorchilik bildiradilar.
Mualliflar
4

---

KIRISH
Fan-texnika taraqqiyoti natijasida iqtisodiyot va mashinasozlik 
sanonti jadal rivojlanmoqda. Iqtisodiyot va sanoatning rivojlanishi 
mustahkamligi yuqori, ishlatishga qulay, arzon, puxta materiallai™ 
izlub topish va ulaming chidamliligini oshirish ustida jiddiy izlanishlar 
olib borishni taqozo etadi.
Materiallar qotishmalarining tarkibi, tuzilish va xossalarif1*) 
shuningdek, ulaming tuzilishi bilan xossalari orasidagi bogianishlat™ 
hamda puxtalash usullarini o‘rganadigan fan materialshrnos^^ 
deyiladi. Kundalik hayotimizda materiallar ichida eng ko‘p m e ta l^
ishlatiladi. Metallar insoniyatga qadim zamonlardan m a’lum bo‘ltb, 
kishilik jamiyati moddiy madaniyatining rivojlanishida g‘oyat ka fa  
o'rin tutadi. Darhaqiqat, iqtisodiyotning metallar ishlatilmagan bifor 
sohasi yo‘q.
Mashina detallari uchun material tanlash masalasi va ularga ishl0v 
berish texnologik jarayonida bir-biriga zid bo‘lgan masalalar mavjud. 
Masalan, uzoq niuddat davomida xavf-xatarsiz ishlashni ta’minlay 
oladigan mashina-mexanizmlar yaratishda qo‘Haniladigan deta(lar 
arzon, ixcham, bejirim, puxta bo‘lishi bilan bir qatorda yuqori sif^tli 
materiallardan tayyorlanishi lozim. 0 ‘z-o‘zidan ravshanki, Ьип^аУ 
materiallarga ishlov berish tannarxning keskin oshishiga sal?^ 
bo‘ladi.
Bunday 
murakkab 
muhandislik 
muammolarini 
yechish^a> 
materialshunoslik va konstmksion materiallar texnologiyasi {m i 
muhim ahamiyat kasb etadi. Qolaversa, bu fan ko‘pgina muhandi^ik 
fanlariga boshlang‘ich asos boMadi. Kelgusida malakali xodinilar 
bo‘lib yetishishni niyat qilgan har bir o‘quvchidan materialshunoslik 
va konstmksion materiallar texnologiyasi fanini puxta o^lashttfish 
talab etiladi.
Qadim-qadim zamonlarda odamlar tosh, suyak kabi materially™ 
ish quroli sifatida ishlatishgan. Bu materiallami qayta ishlab, уегёа 
ishlov berishda va ov qurollari yasashda foydalanganlar. Asta-s^kin 
yog'och, teri va loy kabi materiallardan foydalanish o‘zlashtiril^an- 
Bronza davrida metallurgiya sanoati paydo bo‘ldi. Metall qotishP3"
5

---

larining tarkibini o‘zgartirib, ulaming xossalarini boshqarish mumkin- 
ligi m a’lum bo‘ldi va bu amaliyotda ishlatila boshlandi. Temir davriga 
kelib Osiyoda, O lrta Yer dengizi atrofida va Xitoy hududlarida ilk bor 
metallami qayta ishlaydigan korxonalar vujudga kela boshladi.
0 ‘rta Yer dengizi havzasida bronza asridayoq temir keng 
qoMlanilganligini amerikalik olim Jeyn Ualdbaum ishonchli dalillar 
bilan isbotlab berdi. Ammo uning tarkibida uglerod miqdori kam 
bo‘lganligidan u sifat jihatidan bronzaga tenglasha olmagan va asosan 
oshxona anjomlari tayyorlash uchun material bo‘lib xizmat qilgan. 
Qadimgi Tailand aholisi temir bilan eramizdan taxminan 1600 yil 
a w a l tanish bo‘lgan. Qadimgi Yapon metallurglari bundan bir yarim 
ming yil ilgari ham temir olish usulini bilishgan, ular uchun tarkibida 
juda ko‘p miqdorda temir bo‘lgan oddiy qum temir ishlab chiqarishda 
dastlabki xomashyo bo‘lgan (Okayama prefekturasi). Qadimgi greklar 
esa metallami ikkilamchi xomashyo sifatida ishlatishga yetarlicha 
e’tibor berishgan (3000 yil oldin). Afrikadagi Viktoriya ko‘lining 
g‘arbiy sohilida bundan 2000 yil muqaddam metall suyuqlantirilgan 
13 ta metallurgiya pechlari topilgan bo‘lib, ularda havo puflash yo‘li 
bilan po‘lat olishga imkon bergan.
Suv va havoning ishlatilishi metallshunoslik sanoatida yangi 
bosqichning rivojlanishida asos bo‘ldi. Metallni eritib, uni tozalash,