A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

в
у Е Л
i t v
£ Z A  2 Z7 [ Д Ц Л
'
у l t ¥
И =71
Z 7
2.2-rasm. В komponentning A komponentdagi qattiq eritmasi
sxemasi.
Bu holda о 'rin olish qattiq eritmasi hosil boMadi. Agar eruvchi 
В komponent A erituvchi komponent kristall panjarasining atomlari 
orasiga joylashsa, singish qattiq eritmasi deyiladi. Shunday metallar 
borki, 
ular bir-birida cheksiz eriydi. A 
komponent kristall 
panjarasidagi atomlar o‘rinlarini В komponent atomlari borgan sari 
almashtirib, natijada A komponent kristall panjarasi o ‘miga В 
komponent kristall panjarasi hosil boMadi. Kristall panjaralari yoqlari 
markazlashgan kub panjaraga ega elementlar: nikel va mis, oltin va 
kurnush, molibden va volfram, vannadiy va titan kabi elementlar bir- 
birida cheksiz eriydigan qattiq eritmalarni hosil qiladi.
Bir-birida cheksiz eriydigan qattiq eritmalar hosil boMishi 
uchun quyida ko‘rsatilgan shartlar bajarilishi lozim:
- qattiq eritmani tashkil etgan komponentlaming elementar 
kristallari bir xil boMishi kerak;
- komponentlar atomlarining radiuslari bir-biriga yaqin boMib, 
ulaming farqi 15 % dan oshmasligi zarur;
- komponentlar atom valentlik elektronlari bir-biriga yaqin 
boMishi, ya’ni Mendeleyev davriy sistemasidagi komponentlar yaqin 
joylashishi zarur.
31

---

Kimyoviy birikmalar hosil boiishida, kristall panjaraga bog'liq 
maxsus xossalar paydo bo‘ladi. Kimyoviy birikmalami qattiq 
eritmalardan farqlaydigan quyidagi holatlar mavjud:
- kimyoviy birikma o ‘ziga xos kristall panjara hosil qiladi, yangi 
turdagi kristall panjara uni tashkil qiluvchi komponentlarning kristall 
panjaralaridan tubdan farq qiladi;
- kimyoviy birikmada elementlar massasining nisbati doimiy 
saqlanadi; shu sababli kimyoviy birikmalar A mB„ ko‘rsatkichda 
ifodalanadi (bu yerda m va n lar butun sonlar bo‘lib, elementlar atom 
nisbatlarini belgilaydi);
- kimyoviy birikma xossalari uni tashkil etuvchilari xossalaridan 
keskin farq qiladi;
- suyuqlanish harorati o ‘zgarmas b o iib , kimyoviy birikma 
suyuqlanish haroratigacha saqlanib qolishi ham, parchalanib ketishi 
ham mumkin;
- kimyoviy birikmalar hosil bo‘lishida harorat o ‘zgaradi, bunda 
atom 
elektron 
tuzilishlari 
bir-biridan 
keskin 
farq 
qiladigan 
komponentlar (masalan, MgSn, Mg2Rb, Mg3Bi2, Fe3C, WC, TiC kabi 
kimyoviy birikmalar) qatnashadi.
Metallar bilan metallar birikkanda kimyoviy bogianishning 
metall bogianish turi qoladi. Odatda, bunday bogianish intermetallid 
bogianish deb, hosil b o ig an fazalar esa intermetalloidlar deb ataladi.
0 ‘zgaruvchan valentlikka ega Fe, Mn, Cr, W, S, Ti, V, Mo kabi 
elementlar kristall panjaralariga atom oicham lari kichik bo igan 
uglerod, azot, bor, vodorod atomlari singishi mumkin. Bunga misol 
sifatida TiN, FeN, VN nitridlami va Fe3C, W2S, VC, TiC kabi 
karbidlami keltirish mumkin.
Qotishmalarni berilgan haroratda qanday fazalardan iborat ekanli­
gini ko‘rsatuvchi diagramma holat diagrammasi deyiladi. Bu diag- 
ramma muvozanat holatdagi diagramma b o iib , muayyan haroratda 
qotishmani tashkil etuvchi komponentlarning aniq miqdorida qanday 
fazalar muvozanatda turganligini ko‘rsatadi. Temir-uglerod qotishma­
lari shartli ravishda ikki komponentli qotishmalar jumlasiga kiradi.
Tuzilishiga qarab qotishmalar turlicha xossalami namoyon qiladi. 
Shu sababli qotishmalaming tuzilishini, kimyoviy tarkibi bilan 
haroratga b o g iiq ravishda o ‘zgarishini holat diagrammalari yorda­
mida o ‘rganish maqsadga muvofiqdir.
32

---

Temirning kimyoviy belgisi Fe. D.I.Mendeleyev elementlar dav-
l iy jadvalining 8-guruhida joylashgan, tartib raqami 26, atom og‘irligi 
S5.85, solishtirma og‘irligi 7,86 g/sm3 boigan yumshoq, plastik, 
kulrang tusdagi oqish metall. Temirning erish harorati 1539°C, 
qaynash harorati esa 2770°C. Texnik toza temir elektrotexnikada 
elektr motorlari, dinamo-mashinalar, elektromagnit o ‘zaklari sifatida 
ishlatiladi. Kukun metallurgiyasida temir kukunidan turli detallar 
olinadi. Temir sanoatda ishlatilishi jihatidan salmoqli o ‘ringa ega 
boigan cho‘yan va poiatning asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi.
Tarkibida uglerod miqdori 0,025 foizdan kam temir-uglerod qo- 
tishmasi texnik temir deb ataladi. Toza temir yumshoq boiib, magnit 
xossasiga ega. Toza temirning mexanik xossalari 2.1-jadvalda 
keltirilgan.
Temir yaxshi magnitlanish xossasiga ega. Uning bu xossasi 
ferromagnitlik deyiladi. Temir qizdirilganda m aium haroratga 
yetgach (768°C), ferromagnitlik xossasi yo‘qoladi. Bu haroratga 
to‘g‘ri keladigan nuqta Kyuri nuqtasi deyiladi. Kyuri nuqtasiga 
yaqinlashgan sari temirning ferromagnitlik xossasi pasayib boradi va 
boshqa xossalari birdaniga o ‘zgarmaydi. Metallning mexanik va ba’zi 
fizik xossalari o'zgarmaydi, lekin elektr, magnit va issiqlik xossalari 
o‘zgaradi. Temirning ferromagnitlik xossasi o‘zgarganda u qayta 
kristallanmaydi, kristall panjaraning parametrlari o‘zgaradi.
Toza tem irning m exanik xossalari