A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Yuzalarga beriladigau qoplamlar. Polimerlar metall, yog‘och, 
qog‘oz, plastmassalarni korroziya va eroziyadan himoya qilish, ularni 
bezash maqsadida ulaming yuzalariga qoplash uchun keng ko‘lamda 
ishlatiladi. 
Qoplamlar erituvchi 
bug‘lanib 
ketganda qotuvchi 
(quruvchi) va polimerlanib yoki oksidlanib havoda parda hosil qiluv- 
chi qoplamlarga boiinadi. Termoplast qoplamlar qizdirib purkash 
yo‘li bilan ham hosil qilinadi, bunda pasta yoki kukun holidagi plastik 
havo bosimi ostida havo-atsetilen alangasi orqali purkaladi. Bunda 
plastikning yumshagan zarralari himoyalanishi lozim b oigan yuzaga 
tushadi va bu yuzani yaxlit tekis qatlam tarzida qoplaydi.
6.2. Rezina materiallari. Kauchuk va ularning xossalari. Yelim 
materiallar. Lok va bo‘yoq materiallar
Rezina materiallar. M aium ki, hozirgi zamon texnikasini 
rezinasiz tasaw ur etib boim aydi, ya’ni avtomobil, samolyot, 
velosiped shinalari, o‘tkazgichlarining izolatsiyalari, g‘ovvoslaming 
kiyimlari, aerostat ballonlari, shlanglar, dam berib shishiradigan 
qayiqlar, protivogazlar, shuningdek, ko‘pgina xalq xo‘jaligi mashina- 
mexanizmlari, qurilmalar va muhandislik konstruksiyalarida rezina 
juda keng ishlatiladi.
Rezina materiallar, asosan, kauchukni turli toidiruvchilar, plas­
tifikatorlar, vulkanizatsiyalovchi agentlar, tezlashtimvchilar, aktiva- 
torlar va boshqalar qo‘shib, qayta ishlash orqali hosil qilinadi. Rezina 
juda ko‘p xususiyatlarga ega b o ig a n konstruksion materialdir. 
Bulardan eng muhimi uning yuqori darajada elastikligi, ya’ni katta 
( 1 0 0
% gacha) deformatsiyadan ham dastlabki holatiga qayta olishidir.
Rezina olish uchun asosiy material kauchukdir, ya’ni rezinadagi 
aralashmaning 10 - 98 % ni kauchuklar tashkil qiladi.
Kauchuklar, asosan, tabiiy va sintetik polimerlar b o iib , oddiy 
haroratda yuqori plastiklik xossasiga ega.
Tabiiy polimer-kauchuk, hindcha «kaochu» so‘zidan olingan 
b o iib , «daraxtning ko‘z yoshi» degan m a’noni anglatadi. Darhaqiqat 
kauchuk daraxtini kesganda undan suyuqlik (ko‘z yoshi) ajralib 
chiqadi. Shuning uchun hindlar juda qadimdan oq yog‘och smolasi 
(kauchuk) dan foydalanib kelganlar. Shunday qilib, tabiiy kauchuk
102

---

( l'K) kauchukli o ‘simliklar (daraxtlar) dan olinadi. U efir, benzin, 
mineral moylarida yaxshi eriydi, suvda esa erimaydi. Kauchuk 90°C 
gacha qizdirilganda yumshab juda yopishqoq bo‘lib qoladi, 0°C dan 
past haroratda esa qattiqlashib, mo‘rtlashib boradi. TK juda 
qimmatbaho material.
Texnikaning jadal taraqqiyoti tufayli faqat TK dan foydalanil- 
masdan, balki sintetik kauchuklar (SK) hosil qilinib, ulardan keng 
foydalanilmoqda.
Hozirgi vaqtda turli mamlakatlarda tegishli sanoat korxonalarida 
juda rang-barang sintetik kauchuk va shunga o ‘xshash konstruksion 
materiallar ishlab chiqarilmoqda. Etil spirti, atsetilen, butan, etilen, 
benzol, izobutilen, ba’zi galogenli uglevodorodlar va boshqalar 
sintetik kauchuk hosil qiluvchi asosiy materiallar hisoblanadi.
Shuni aytib o‘tish kerakki, tabiiy kauchuklaming sintetik 
kauchuklarga nisbatan mustahkamligi yuqoridir, lekin TK laming 
sovuqqa va turli eritmalar ta’siriga bardosh berish xususiyatlari SK ga 
nisbatan ancha past.
Rezinalar vazifasi yoki ishlatilishiga qarab umumiy va maxsus 
turlarga bo‘linadi. Umumiy ishlarga moijallangan rezinalar suvda, 
kislota va ishqorlaming kuchsiz eritmalarida, havoda (50°C dan 
130°C gacha) haroratda va boshqa muhitlarda ishlatilishi mumkin. 
Shunday rezinadan mashina shinalari, turli tasmalar, shlanglar, 
transportyor tasmalari, kabellaming izolatsiyalari (qoplamalari) va 
boshqa turli buyumlar ishlab chiqariladi.
Maxsus vazifalarga moijallangan rezinalar, o ‘z navbatida, moy- 
benzinga, issiq va sovuqqa chidamli, elektr o ‘tkazmaydigan; gazlar va 
suyuqliklarga chidamli turlarga boiinadi. Bundan tashqari, maxsus 
rezina turiga armaturali rezinalar ham kiradi (presslash va 
vulkanizatsiyalash jarayonida metall turlar, qistirmalar rezina 
aralashmasi orasiga qo‘yilib uning mustahkamligi va egiluvchanligi 
oshiriladi). Bunday rezinalardan avtomobil shinalari, yuritma 
tasmalari, transportyor tasmalari va boshqalar tayyorlanadi.