A yuldashev

6 -§ . Soliq mexanizmi
Soliq m exanizm i m oliya m exanizm i tarkibiga kiradi. M oliyaviy m e- 
xanizm — bu m oliyaviy m u n o sab atlam i tashkil qilish usullari yig'indisi 
b o 'lib , u iqtisodiy, ijtim oiy rivojlanishda qulay sh a rt-sh a ro itlar t a ’m inlash 
u c h u n jam iy at to m o n id an qo'llan ilad i. M oliyaviy m exanizm m oliyaviy 
m unosab atlam in g turlari, shakllari va usullarini o 'z id a aks ettiradi. Soliq 
m exanizm i deganda soliqqa to rtish bilan b og'liq b o 'lg an soliqlam i tashkil 
qilishning b arc h a elem entlari yig'indisi tushuniladi. B unday elem entlarga 
soliq obyekti, subyekti, m anbayi, soliq stavkasi, to 'lo v m uddatlari, soliq 
hu quqi va hujjatlari kiradi. Soliq m exanizm i am aldagi soliqlam i hayotga 
tatbiq etishni ifoda etilishini ifodalaydi.
Soliq m exanizm idan foydalanish soliq elem entlarining yig'indisidan 
sam arali foydalanish 
m aqsadida ishlab chiqilgan tush u n ch ad ir. Bu m e­
xanizm tarkibiga soliqlar va boshqa to 'lo v la r (ajratm a, yig'im lar) kabi 
elem en tlar borligini aytib o 'tis h zarur. Shu m exanizm tarkibida soliqlar 
aksariyati u zo q yillar harakat qilsa u lam in g elem entlari (m asalan, stavkasi) 
te z-tez o'zgarib turishi m um kin. D em ak, soliqlar soliq m exanizm ining 
nisbatan m ustahkam lash uzoq yillarga m o'ljallangan ham o'zgartiriladigan 
qism i. A jratm alar, yig 'im lar va soliqlam ing elem entlari te z -te z o'zgarib 
turiladigan, h a tto b ek o r b o 'lad ig an turidir. M asalan, 6 % byudjetga resurs 
to 'lo v lari 1993-yilda jo riy etilib, b ir o 'tg a c h b ekor qilingan.
B ozor iqtisodiyotiga o 'tis h sharoitida soliq m exanizm ini shunday 
takom illashtirish lozim ki, budjetga soliq va yig'im lar to 'liq va o 'z vaqtida 
tushsin, u lar b ir vaqtning o 'z id a tovar ishlab chiqarishni kengaytirish va
24

---

ko ‘plab darom ad olish im koniyatini bersin. Eksportga m ahsulot 
ishlab 
chiqarishni ko'paytirib keyin valutalarga ega b o ‘lsin. H ozirgi vaqtning soliq 
siyosati soliq m exanizm ini an a shu y o 'n alish d a takom illashtirib borm oqda. 
Bu esa bozor iqtisodiyoti talablariga m os tushib, iqtisodiyotni barqaror- 
lashtirish im koniyatini berm oqda. Soliq m exanizm ining asosiy yo'nalishi 
soliq siyosatidan kelib chiqadi. Soliq siyosatining yo'nalishi o'zgarsa, soliq 
m exanizm ining keraksiz elem entlari chiqarib tashlanadi va yangi ele- 
m en tlar kiritiladi.
Soliq m exanizm ida o 'zg a rish lar kiritilib, takom illashtirilib boriladi. 
U n i tez o'zgartirishga olib keladigan q a to r om illar mavjuddir. B unday 
om illarga pulning qadrsizlanishi, iqtisodiy yo 'n alish sharoitida yangi 
ustuvor y o'nalishlam i belgilash va boshqa q ato r yangiliklar kiradi.