Abdug’aniyeva Mahliyobonu Bahodirjon qizining «iv- sinflarda vaqt, masofa va tezlikka doir masalalar yechishni o’rgatish»

Kurs ishining maqsad va vazifalari. Mamlakatimizda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, Xalq ta‘limi tizimida bo’layotgano’zgarishlar ta‘lim to’g’risida gi qonunda hamda kadrlar tayyorlash milliy dasturi da ko’rsatibo’tilgandek har bir boshlang’ich sinfo’qituvchisi oldiga muhim vazifa qo’yilmoqda. Bu vazifalar boshlang’ich ta‘lim uchun xos bo’g’inlarni ajratish imkonini beradiki, bu bo’g’inlar xilma-xilo’quv fanlari dasturlarida,o’quv rejalarida, darsliklarda ta‘limning joriy etilishi hamda metodik tizimida biror tarmoqni hosil qilishi mumkin.
Metodik masalalar har bir darsda yuzaga keladi, shu bilan birga, odatda ular bir qiymatli yechimga ega emas.o’qituvchi darsda yuzaga kelgan metodik masalaning mazkuro’quv vaziyati uchun eng yaroqli yechimini tez topa olishi uchun bu sohada yetarlicha keng tayyorgarlikka ega bo’lishi talab etiladi. Keltirilgan masalalar darsda iloji boricha turli usullar bilan hal etilishi lozim.
Kurs ishining tarkibi: kirish, I va II boblar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar, ilovalar.

I BOB. IV SINFLAR O’QITUVCHISINING METODIK-MATEMATIK TAYYORGARLIGI VA VAZIFALARI.
1.1 IV sinflar o’qituvchisining darsga matematik tayyorgarligi.
Davlat ta‘lim standartlarining aniq o’quv fani bo’yicha emas, balki ta‘lim sohalari bo’yicha ishlab chiqilishi o’quv fanlarini variativ tanlash asosidao’quvmetodik majmualar (dastur,o’quv rejasi, darsliklar)ni yaratish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi, shuningdek,o’quv fanlararo bog’lanish va bilimlarini muvofiqlashtirish tamoyili asosidao’quv fanlarining ichki bog’liqligi va fanlararo aloqasini ta‘minlashga xizmat qiladi. Boshlang’ich sinflaro’qituvchisining metodik-matematik tayyorgarligi deyilganda biz uni ilmiy dunyoqarash asosida matematikao’qitish metodikasini umumiy pedagogik-psixologik va matematik tayyorgarlik bilan uzviy bog’lanishda tayyorlanishni tushunamiz. Bunday tayyorlanish vazifasiga matematikadan boshlang’ich ta‘lim sohasida ma‘lum bilim va uquvlarni egallash va bolalarnio’qitish orqali tarbiyalashnio’zlashtirishi kiradi. Metodik-matematik tayyorgarlik boshlang’ich sinfo’qituvchisini tayyorlashning tarkibiy qismi bo’lib, uning ta‘limiy-tarbiyaviy faoliyatidan ajralgan holda qaralishi mumkin emas. Ikkinchi tomondan, boshlang’ich sinflarda matematikanio’qitish birinchi bosqichdir, ya‘ni bolalarni navbatdagi matematika kursinio’zlashtirishga tayyorlash bosqichidir.
Matematikadan boshlang’ich ta‘limning bu ikki jihati (aspekti) (boshlang’ich ta‘limning tarkibiy qismi va matematik tayyorgarligi) metodikadao’zining munosib aksini topishi lozim. Boshlang’ich matematika kursi, bir tomondan, bilimlar boshqa sohalarida foydalaniladi va bolalar tafakkuri rivojlanishiga yordam beradi. Shu bilan boshlang’ich bilimlar yagona majmuini yaratadi, ikkinchi tomondan zaruriy metodologik tasavvurlarni va fikrlashning mantiqiy tuzilishlarini shakllantirishga yo’naltirilgan bo’ladi. 6–10 yoshli bolalarining fikrlash qobiliyatlarini shakllanishida mas‘ul davr ekanligini psixologlar isbot qilishgan. Mana shu bolalikda shakllantirilmagan narsalarni keyinchalik to’ldirish juda qiyin. Shu sababli boshlang’ich ta‘lim metodikasining, xususan, matematikadan boshlang’ich ta‘lim metodikasining markaziy vazifalaridan biri o‘qitishning yetarlicha yuqori rivojlantiruvchi samaradorligini oshirishni ta‘minlagan holdao’qitish bilan bolalarning aqliy rivojlanishlariga ta‘sirlarini jadallashtirishdan iborat. Matematikadan boshlang’ich ta‘lim-tarbiyaviy vazifalarini nazariy bilimlar tizimi asosidagina hal etishi mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya, didaktika, matematikanio’qitish nazariyasini (matematika didaktikasi)o’z ichiga oladi. Biroq birgina nazariy bilimlarningo’zi yetarli emas.o’qitishning ma‘lum mazmuni vao’qituvchilarning aqliy faoliyati saviyasi bilan ta‘sirlanadigan u yoki buo’quv yo’nalishi uchun eng yaroqli usullarini qo’llay bilishni va darsga tayyorlanishda yoki darsningo’zida yuzaga keladigan aniq metodik vazifalarni hal etishni bilishi zarur. Ayni shu boshlang’ich sinflarda bolalarning aqliy rivojlanishlariga asos solinishi sababli boshlang’ich sinfo’qituvchisi uchuno’quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasini va imkoniyatlarini bilish va hisobga olish ayniqsa muhimdir.
Kelgusidagi amaliy faoliyat uchun xususiy, amaliy, laboratoriya ishlarida matematikanio’qitish metodikasi bajariladigan ishlar orqali egallanadi. Nazariy bilimlarni amaliy mashg’ulotlarga tayyorlanishda va mashg’ulotlarningo’zidao’qitish amaliyotida foydalanish jarayonida yuzaga keladigan turli-tuman metodik masalalar hal etilishi lozim. Metodik masalalar har bir darsda yuzaga keladi, shu bilan birga, odatda ular bir qiymatli yechimga ega emas.o’qituvchi darsda yuzaga kelgan metodik masalaning mazkuro’quv vaziyati uchun eng yaroqli yechimini tez topa olishi uchun bu sohada yetarlicha keng tayyorgarlikka ega bo’lishi talab etiladi. Keltirilgan masalalar darsda iloji boricha turli usullar bilan hal etilishi lozim. Boshlang’ich ta‘lim metodikasio’qitish vositasi sifatida mavjud didaktiko’yinlar mantiq ilmi va matematika nuqtai nazaridan mazmunan yetarli emasligi tufayli didaktiko’yinlardan foydalaniladi vao’rganilgan materialni faqat mustahkamlash vositasi sifatida foydalaniladi. Bolalarni 6–7 yoshdano’qitishning mazmuni va usullarida muammolar yuzaga keladi. Bu bog’cha - maktablardao’qitish orqali hal etiladi. Sanoqnio’rganish, qo’shish va ko’paytirishni birinchi bosqichdao’rgatish (20 ichida) boshlang’ich ta‘limning markaziy vazifasi bo’lib kelgan va shundoq bo’lib qoladi. Biroq, bu vazifa yagona bo’lib qolmasdan, balki u bolalarni matematikanio’rganishga yanada kengroq va har tomonlama tayyorlash ishining tarkibiy qismi bo’lib qoladi. Ushbu ikkita asosiy yo’l bilan belgilanadi:
1) pedagogik yo’l, ya‘ni bolalarni fikrlashida qo’llaniladigan matematik mulohazalarga tayyorlash;
2) matematika yo’li, ya‘ni bolalarni eng muhim matematik tushunchalarni va eng avvalo natural son va geometrik shakl tushunchalarinio’rganishga tayyorlash.O’quvchilarni matematikao’rganishga tayorlashda matematikani jiddiyo’rganish uchun ular bilan matematiko’yino’tkazish lozimdir. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasining fan sifatida shakllanishi
1. Zamonaviy boshlang’ich ta‘lim. Zamonaviy boshlang’ich ta‘limningo’zi nimadan iborat bo’lishi kerak? Bola 1–4-sinflarda qanday bilimga ega bo’lishi lozim?o’quvchilarga qachondan boshlab, qanday qilib, qanday usulda va uslubda milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimizni o’rgatishimiz, chuqur anglatishimiz kerak? degan savollar boshlang’ich ta‘lim tizimi oldidagi asosiy masalalardan biri bo’lib kelmoqda. So’nggi yillarda mamlakatimizda maktabda matematikao’qitish ayniqsa boshlang’ich ta‘lim tizimidao’z ko’lami va ahamiyati jihatidan nihoyatda katta bo’lgano’zgarishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Masalan, 1997-yil 27-avgustdagi ta‘lim to’g’risidagi Qonunning 12- moddasi IV sinflarnio’qitishga bag’ishlangan. 1997-yil 6-oktyabrdagio’zbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash milliy dasturi ning 3.3.1 bandi uzluksiz ta‘limni rivojlantirishda IV sinflardao’qitishni tashkil qilishning rejalari ko’rsatilgan. Maktab ta‘limi oldiga tamoyili yangi maqsadlarning qo’yilishi matematikao’qitish mazmunining tubdano’zgarishiga olib kelmoqda.
Matematika boshlang’ich kursi mazmunida ham, darslik va qo’llanmalardan foydalanish metodikasida ham rivojlanish bo’lishini talab qiladi. Bugungi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning shakllanish jarayoni, bozor munosabatlarining raqobatlashuvi kadrlar tayyorlash milliy dasturi, ta‘lim to’g’risida gi Qonun talablari Boshlang’ich sinflarda matematikao’qitish metodikasigao’z ta‘sirinio’tkazmasdan qo’ymaydi. Matematika so’zi grekcha mathema so’zidan olingan bo’lib, uning ma‘nosi fanlarni bilish demakdir. Matematika faniningo’rganadigan obyekti fazoviy shakllar va ular orasidagi miqdoriy munosabatlardan iboratdir. Maktab matematika kursining maqsadio’quvchilarga ularning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda matematik bilimlar tizimini berishdan iboratdir. Bu matematik bilimlar tizimi ma‘lum usullar (metodika) orqalio’quvchilarga yetkaziladi. Metodika grekcha so’z bo’lib, metod degani yo’l demakdir. Matematika metodikasi pedagogika fanlari tizimiga kiruvchi pedagogika fanining tarmog’i bo’lib, jamiyat tomonidan qo’yilgano’qitish maqsadlariga muvofiq matematikao’qitish qonuniyatlarini matematika rivojining ma‘lum bosqichida tatbiq qiladi.o’qitishda yangi maqsadlarning qo’yilishi matematikao’qitish mazmunining tubdano’zgarishiga olib keldi. Boshlang’ich sinfo’quvchilariga matematikadan samarali ta‘lim berilishi uchun bo’lajako’qituvchi boshlang’ich sinflar uchun ishlab chiqarilgan matematikao’qitish metodikasini egallab, chuquro’zlashtirib olmog’i zarur. Matematika boshlang’ich ta‘lim metodikasining predmeti quyidagilardan iborat:
1. Matematikao’qitishdan ko’zda tutilgan maqsadni asoslash (Nima uchun matematikao’qitiladi,o’rgatiladi).
2. Matematikao’qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish (nimanio’rgatish) bir tizimga kiltirilgan bilimlar darajasinio’quvchilarning yosh xususiyatlariga mos keladigan qilib qanday taqsimlansa, fan asoslarinio’rganishda izchillik ta‘minlanadi,o’quv ishlarigao’quv mashg’ulotlari beradigan yuklama bartaraf qilinadi, ta‘limning mazmunio’quvchilarning aniq bilim bilish imkoniyatlariga mos keladi.
3.o’qitish metodlarini ilmiy ishlab chiqish (qandayo’qitish kerak, ya‘ni,o’quvchilar hozirgi kunda zarur bo’lgan iqtisodiy bilimlarni, malaka, ko’nikmalarni va aqliy faoliyat qobiliyatlarini egallab olishlari uchuno’quv ishlari metodikasi qanday bo’lishi kerak?
4.o’qitish vositalari – darsliklar, didaktik materiallar, ko’rsatmali, qo’llanmalar vao’quv- texnik vositalaridan foydalanish (nima yordamidao’qitish).
5. Тa‘limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish. (darsni va ta‘limning darsdan tashqari shakllarini qanday tashkil etish)o’qitishning maqsadi, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari metodik jihatlarining asosiy tarkiblarida murakkab, unio’ziga xos grafik bilan tasvirlash mumkin. Matematikao’qitish metodikasi boshqa fanlar, eng avvalo, matematika fani –o’zining tayanch fani bilan uzviy bog’liq. Hozirgi zamon matematikasi natural son tushunchasini asoslashda to’plamlar nazariyasiga tayanadi. Boshlang’ich sinflar uchun mo’ljallangan hozirgi zamon matematika darsligining birinchi sinf uchun berilgan quyidagi topshiriqlarga duch kelamiz:
Rasmda nechta yuk mashinasi bo’lsa, 1-qatorda shuncha katakni bo’yang, rasmda nechta avtobus bo’lsa, 2-qatorda shuncha katakni bo’yang . Bunday topshiriqlarni bajarish bolalarni ko’rsatilgan to’plamlar elementlari orasidao’zaro bir qiymatli mosliko’rnatishga undaydi, bu esa natural son tushunchasini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. MO’M umumiy matematika metodikasiga bog’liq. Umumiy matematika metodikasi tomonidan belgilangan qonuniyatlar kichik yoshdagio’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqiladi.
2. Matematika metodikasining pedagogika va psixologiya, pedagogik texnologiya fanlari bilan aloqasi. Boshlang’ich sinf MO’M pedagogika va yangi pedagogik texnologiya fani bilan uzviy bog’liq bo’lib, uning qonuniyatlariga tayanadi. MO’M bilan pedagogika orasida ikki tomonlama bog’lanish mavjud. Bir tomondan, matematika metodikasi pedagogikaning umumiy nazariyasiga tayanadi va shu asosda shakllanadi. Bu hol matematikao’qitish masalalarini hal etishda metodik va nazariy yaqinlashishning bir butunligini ta‘minlaydi. Ikkinchi tomondan, pedagogika umumiy qonuniyatlarini shakllantirishda xususiy metodikalar tomonidan erishilgan ma‘lumotlarga tayanadi, bu uning hayotiyligi va aniqligini ta‘minlaydi. Shunday qilib, pedagogika metodikalarning aniq materialidan oziqlanadi ,undan pedagogik umumlashtirishda foydalaniladi vao’z navbatida metodikalarni ishlab chiqishda yo’llanma bo’lib xizmat qiladi. Matematika metodikasi pedagogika, psixologiya va yosh psixologiyasi bilan bog’liq. Boshlang’ich matematika metodikasi ta‘limning boshqa fan metodikalari (ona tili, tabiatshunoslik, rasm, mehnat va boshqa fanlar o‘qitish metodikasi) bilan bog’liq. O‘qitishda predmetlararo bog’lanishni to’g’ri amalga oshirish uchuno’qituvchi buni hisobga olishi juda muhimdir. Ilmiy-tadqiqot metodlari – bu qonuniy bog’lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarnio’rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishtirish, o‘quvchilar ishlarinio’rganish, suhbat va so’rovnomalaro’tkazish ilmiy-pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. So’nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek, matematekani o‘qitishda modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda. Matematika metodikasi ta‘lim jarayoni bilan bog’liq bo’lgan quyidagi uch savolga javob beradi:
1. Nima uchun matematikanio’rganish kerak?
2. Matematikadan nimalarnio’rganish kerak?
3. Matematikani qandayo’rganish kerak? Matematika metodikasi haqidagi tushuncha birinchi bo’lib shvetsariyalik pedagog matematik G.Pestalosining 1803-yilda yozgan Sonni ko’rgazmalio’rganish asarida bayon qilingan. Boshlang’ich ta‘lim haqida ulug’ mutafakkir Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino va boshqalar ta‘lim va tarbiya haqidagi hur fikrlarida boshlang’ich ta‘lim asoslarinio’rganish muammolari haqidao’z davrida ilg’org’oyalarni olg’a surganlar. MO’Mo’zining tuzilish xususiyatiga ko’ra shartli ravishda uch bo’limga bo’linadi.
1. Matematikao’qitishning umumiy metodikasi. Bu bo’limda, matematika fanining maqsadi, mazmuni, metodologiyasi shakli, metodlari va vositalarining metodik tizimi pedagogika, psixologik qonunlari hamda didaktik tamoyillar asosida ochib beriladi.
2. Matematikao’qitishning maxsus metodikasi. Bu bo’limda matematikao’qitish umumiy metodikasining qonun va qoidalarini aniq mavzu materiallariga tatbiq qilish yo’llari ko’rsatiladi.
3. Matematikao’qitishning aniq metodikasi. Bu bo’lim ikki qismdan iborat: 1.Umumiy metodikaning xususiy masalalari. 2.Maxsus metodikaning xususiy masalalari. Boshlang’ich sinflarda matematikao’qitish metodikasi butun pedagogik tadqiqotlarda pedagogik texnologiya, axborot texnologiyalari yutuqlarida qo’llaniladigan metodlardan foydalanadi.
Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo’naltirilgan holda idrok qilishdan iborat. Kuzatish aniq maqsadni ko’zlagan reja asosida uzoq va yaqin vaqt oralig’ida davom etadi. Kuzatish tutash yoki tanlanma bo’lishi mumkin. Тutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagio’quvchilarning bilish faoliyatlari) tanlanma kuzatishda kichikkichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslaridao’quvchilarning mustaqil ishlari) kuzatiladi.
Tajriba – bu ham kuzatish hisoblanib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishdao’zgartirib turiladigan sharoitdao’tkaziladi. Tajriba natijalarini tahlil qilish taqqoslash metodi bilano’tkaziladi. Pedagogik tadqiqotda suhbat metodidan ham foydalanishi mumkin. Тadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash, uning nazariy asoslari va tamoyillarini ishlab chig’arish, ishchi faraz tuzish, boshlang’ich sinflarda matematikao’qitish metodikasining shakllanishida asosiy mezonlar hisoblanadi.