Абдухалилов Дилшодбек Корабоевич худудий электр энергетикасини равожлантириш монография Андижон 2023 Абдухалилов Д. К. Худудий электр энергетикасини равожлантириш: монография

- электр ускуналар хизмат муддатини узайтириш;
- ёқилғи режимларининг ўзгариши (ёқилғи тури ва унинг сифат
хусусиятлари бўйича);
- ишлаб чиқариш қувватларини ва энергия маҳсулотларини ишлаб
чиқариш ҳажмини ошириш электр энергияси;
- тизимнинг асосий хусусиятларини сезиларли даражада яхшилаш
ишончлилик, маневрлик, parallel ишлашнинг барқарорлиги ва бошқалар;
- энергия, меҳнат ва моддий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини
ошириш;
- атроф - муҳитни муҳофаза қилиш ва объектларнинг хавфсизлиги
самарадорлигини ошириш;
- ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш, асосан саноат
чиқиндиларидан фойдаланишга асосланган (чиқинди иссиқлик, кул ва шлак қолдиқлари ва бошқалар);
-ўзини ўзи шароитида жараёнларнинг самарадорлигини ошириш молиялаш тириш;
- инқироз шароитида электр энергетикасининг ижтимоий самарадорлигини
ошириш шартлар (бандлик ўсиши ва бошқалар).
Амалга оширилган тузилиш электр энергетикасида кўпайиш жараёнларининг айрим жиҳатларини тавсифлайди. Ҳақиқий жараёнларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, техник қайта жиҳозлаш, қоида тариқасида, мақсадга йўналтирилганлиги жиҳатидан ҳам, амалга ошириш усуллари жиҳатидан ҳам мураккаб кўп томонлама хусусиятга ега.
Тузилиш натижаларини умумлаштириб, ривожланишнинг лойиҳадан олдинги босқичларида кўриб чиқиладиган муқобил вариантларнинг учта гуруҳини ажратиб кўрсатишимиз мумкин:
-электр жиҳозларининг хизмат қилиш муддатини узайтириш (асосий
воситаларни қисман кўпайтириш);
-ишлаб чиқариш қувватини оширмасдан асосий ускунани алмаштириш (оддий репродукция);
-ишлаб чиқариш қувватининг ошиши билан асосий ускунани
алмаштириш (кенгайтирилган репродукция).
Ушбу вариантлар гуруҳларини тавсифловчи асосий кўрсаткичлар:
- техник қайта жиҳозланганидан кейин объектларнинг хизмат қилиш
муддати;
- объектларнинг электр қуввати – бошланғич ва якуний.
Кўпайтириш жараёнларининг табиатига кўра, кўриб чиқилаётган гуруҳлар қисқача номланади:
1 ҳизмат муддатини узайтириш;
2 асосий воситаларни тиклаш;
3 электр станциясининг қувватини ошириш.
Конденсат электр станцияларини техник қайта жиҳозлашга алтернатив сифатида объектларни тўлиқ ёки қисман демонтаж қилиш ва тегишли алмаштириш қувватларини жорий етиш таклиф етилади. Электр станцияларини техник қайта жиҳозлаш вариантларини шакллантириш мумкин бўлган алтернативаларни батафсилроқ фарқлашни талаб қилади:
- ишлатилган ёқилғи турлари-техник қайта жиҳозлашдан олдин ва кейин;
- электр энергиясини ишлаб чиқаришнинг технологик усуллари;
- электр станцияларини техник қайта жиҳозлаш (реконструкция қилиш)
усуллари.
Ушбу омилларни ҳисобга олган ҳолда техник қайта жиҳозлаш вариант - ларини шакллантиришнинг умумий схемаси бир қатор алтернативалар учун конденсация электр станциялари мисолида кўриб чиқилади (1.1-жадвалга қаранг) [32].
Техник қайта жиҳозлашнинг асосий вариантларидан бири бу объектларнинг хизмат қилиш муддатини 10-15 йилга узайтиришдир, бунга асосий ва ёрдамчи қувват ускуналарини янгилаш орқали еришилади (жисмоний эскирган елементларни алмаштириш билан қисмлар ва агрегатлар, асосан юқори ҳарорат ва босим жойларида ишлайди). Ёқилғи-энергетика балансларини қайта қуриш шароитида ускуналарни модернизация қилиш кўпинча асосий ва захира ёқилғи турларини алмаштиришда ёки уларнинг сифат хусусиятларининг сезиларли ўзгаришида ифодаланган электр станцияларининг ёқилғи режимларининг ўзгариши билан бирга келади

IESni texnik qayta jihozlashning muqobil variantlarini shakllantirish жадвал

1.1-жадвал

Асосий кўрсаткичлар	Гурух вариантлари
	эксплуатация давомийлиги	объектни тиклаш	Қувватни ошириш
Умумий объектани хизмат вақти, йил Электрик қуввати:	10-15 ^Nчиқ ^^^Nкир	25-30 ^Nчиқ ^^^Nкир	25-30 ^Nчиқ ^^^Nкир
кириши ( N кир )
чиқиши (N яиқ )
Асосий электр қурилмани турлари бўйича Типы установок турбинали (ПТУ) газли (ПГУ) газотурбинали (ГТУ) 2.2. Агрегат қуввати,	ПТУ (  130 ата)	ПТУ ПГУ ГТУ	ПГУ ГТУ
Nа , МВт	150-500	150-500	200-800
2.3. Бир вақтли қурилмалар (техник тайёргарликдан олдин ва кейин)	а) базавий режим б) ярим пикли режим в) пикли режим	а) базавий режим б) ярим пикли режим в) пикли режим	а) базавий режим б) ярим пикли режим в) пикли режим
3. Ёқилғи бўйича: кириш ва чиқишда	а) ўзгаришсиз	а) ўзгаришсиз	а) ўзгаришсиз
(газ, кўмир)	кўринишдаги ёқилғи	кўринишдаги ёқилғи	кўринишдаги ёқилғи
	а) ўзгаришли	а) ўзгаришли	а) ўзгаришли
	кўринишдаги ёқилғи	кўринишдаги ёқилғи	кўринишдаги ёқилғи
Ишлаб чиқаришда электр энергияни техник усуллари Газ	Замонавий	Ананавий газли тозалаш ПГУ Ананавий газли тозалаш Котоллар	ПГУ
4.2. Кўмир	Замонавий		ПГУ, ВЦГ
5. Техник жихозланиш усули	Қурилмани модернизациси	Мавжуд асосий корпусни реконструкцияси	Янги асосий корпусни реконструкцияси

Ёқилғи турини танлаш қувват ускуналарини алмаштириш билан боғлиқ вариантларни шакллантиришда ҳам акс етади. Бу янги ускуналарнинг турли даражадаги ривожланиши билан боғлиқ. Ташхис босқичида, табиий газдан фойдаланганда, мавжуд электр станцияларида электр энергия сини ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга янги екологик ва энергия тежайдиган технологиялардан фойдаланиш орқали еришиш мумкин:
1) тутун газини азот оксидларидан тозалаш (азотни тозалаш);
2) бу турбинали иссиқлик электр станцияларини конвертация қилиш;
бирлик қуввати 25 дан 150 Мвт гача бўлган газ турбинали агрегатларга
асосланган устки тузилмалар;
3) қуввати 75 дан 800 Мвт гача бўлган комбинацияланган циклли газ
блокларини (ПГУ) ўрнатиш.
Кўмир ёқилғисидан фойдаланганда шунга ўхшаш еффектлар технологиялар
асосида тақдим етилади:

1. 
   азот оксиди ва олтингугуртдан тутун газларини тозалаш, шунингдек кўл
   

йиғиш даражасини ошириш;
2) айланма суюқ ётоқ (ЦКС) билан қозонлардан фойдаланиш;
3) комбинацияланган циклдан фойдаланиш циклдаги кўмирни газлаштириш
(ЦКГ) билан газ заводлари.
Таҳлиллар шуни кўрсатадики, табиий газда электр энергиясини ишлаб
чиқаришнинг санаб ўтилган технологиялари, шунингдек, кўмир билан
ишлайдиган иссиқлик электр станцияларида тутун газларини тозалашни
таъминлайдиган технологиялар амалий қўлланишга тайёр.
Суюқ ётоқли қозон агрегатларидан ва айниқса кўмир ёқилғисини
газлаштириш билан ПГУ дан кенг миқёсда фойдаланиш муаммоли бўлиб
қолмоқда. Анъанавий буг турбинаси қурилмалари асосида гидроэлектро-
станцияларни техник қайта жиҳозлашда, қоида тариқасида, мавжуд даражага
нисбатан мавжуд қувватни сезиларли даражада ошириш имконияти йўқ.
Иккинчиси дизайн ечимларини такомиллаштириш туфайли
бирликларнинг бир хил ўлчамлари билан қувватнинг маълум бир ўсишини
(5% га) истисно қилмайди. Шу билан бирга, комбинацияланган циклли газ
қурилмаларидан фойдаланганда, уларнинг янада қулай хусусиятлари
(умумий, екологик ва бошқалар) туфайли.(25-50% га) мавжуд сайтларда
электр ишлаб чиқариш қувватини сезиларли даражада ошириш учун зарур
шартлар яратилган [29].
Қайд этилган ҳолатлар шуни кўрсатадики, Ўзбекистон электр
энергетикасини ривожлантириш учун лойиҳадан олдинги ишланмаларнинг
"ерта" босқичларида қуйидагилар зарур иссиқлик электр станцияларини техник
қайта жиҳозлаш ва уларни ёқилғи билан таъминлаш ўртасида яқин боғлиқлик
мавжуд.
Ривожланишнинг минтақавий даражасига ўтиш даврида электр
станцияларида ўзига хос ёқилғини ажратиш билан техник қайта жиҳозлашнинг
алтернативаларини кенгайтириш, шунингдек, объектларни реконструкция
қилишнинг мумкин бўлган усулларини, шу жумладан иссиқлик электр
станцияларининг мавжуд асосий биноларидан фойдаланишни муқобил равишда кўриб чиқиш кўзда тутилган.

2.