Абдухалилов Дилшодбек Корабоевич худудий электр энергетикасини равожлантириш монография Андижон 2023 Абдухалилов Д. К. Худудий электр энергетикасини равожлантириш: монография

4-BOB. ЭНЕРГЕТИКА УСКУНАЛАРИНИ МОДЕРНИЗАЦИЯ
ҚИЛИШНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИНИ
БАҲОЛАШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ


4.1. Eнергетика ускуналарини модернизация қилиш

Ҳозирги босқичда энергетиканинг ривожланиши зарур инвестиция ресурсларининг етишмаслиги туфайли янги фойдаланишга топширилган энергетика объектлари сонининг кескин камайиши билан тавсифланади. Бундай қийин вазиятда, асосан, ескириш туфайли ЕО ишлаш самарадорлиги пасаяди. Инвестиция дастурларини етарли даражада молиялаштириш шароитида ескирган энергия қувватларини янгиларига алмаштириш.

Энергия объектларини (ЭОМ) модернизация қилиш учун енг мақсадга мувофиқдир, чунки модернизация муаммонинг бошқа ечимларига нисбатан нисбатан кичик капитал қўйилмаларни талаб қилади (масалан, янги муқобил манбаларни қуриш, ускуналарни янгиларига алмаштириш ва бошқалар.), шунингдек, яқин келажакда яқинда кузатилган саноат ишлаб чиқаришининг ўсиши ҳисобига электр ва иссиқлик энергия си танқислигини қисман қоплашга имкон бериши мумкин. Шу билан бирга, энергетика объектларини ривожлантиришнинг узоқ муддатли режасида, биринчи навбатда, естродиол ва газ турбинали электр станцияларини қуриш орқали замонавий ва самарали Энергия ишлаб чиқариш технологияларига ўтиш ҳисобга олиниши керак.
ЭОМ муаммосининг долзарблиги энергетика компанияларининг электр станцияларида мавжуд ускуналарнинг қариши билан боғлиқ. Турли ҳисоб-китобларга кўра, 2025 йилда тайинланган ресурснинг 74 дан 85 million кВтгача ишлаб чиқариш қуввати ишлаб чиқарилади ва яқин келажакда бундай ускуналарнинг умумий қуввати кўчкига ўхшаш [8,9,25] ни оширади. Муаммонинг қайд етилган кенг кўламли табиати мамлакатдаги иқтисодий вазиятнинг ўзига хос хусусиятларини, шунингдек, маълум бир энергия минтақаси ёки иссиқлик электр станцияси шароитида Реал ташвишларни ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқилаётган соҳада оқилона илмий-техник сиёсатни танлаш муҳимлигини кучайтиради.
Ушбу монографияда иссиқлик электр станцияларида ишлатиладиган энергия ускуналарини модернизация қилиш самарадорлигини баҳолашнинг услубий асослари келтирилган.
Eлектр станцияларининг электр жиҳозларини модернизация қилиш бир қатор омилларга ёрдам беради, уларнинг асосийлари: мамлакатнинг энергия тизимларида электр энергиясига бўлган талабнинг пасайиши ва 2025-2030 йиллардан илгари инқирозгача бўлган истеъмол даражасига эришиш, бу энергия ускуналарини янгилаш учун маълум захираларни яратади, шу жумладан ҳозирги вақтда унинг тўлиқ юкланмаганлиги сабабли, янги энергия қурилишига нисбатан бир марталик харажатларга бўлган еҳтиёжни сезиларли даражада камайтириш, шунингдек капитал қўйилмаларнинг қайтарилишини (қайтарилишини) камайтириш, бу ўз-ўзини молиялаш-тиришга ўтишда (ўз ва қарз маблағларидан фойдаланган ҳолда) жуда муҳимдир.
Бундан ташқари, шаҳар ҳокими бир қатор ижобий оқибатларга олиб келиши
мумкин:

• 
  мавжуд энергетика корхоналарининг юқори малакали кадрларини иш билан таъминлашни таъминлаш, мавжуд меҳнат жамоаларининг оммавий парчаланишининг олдини олиш;
  
• 
  янги электр станцияларини жойлаштириш учун ер ресурсларини ажратишга бўлган еҳтиёжни камайтириш.
  

ИЕО муаммолари мураккаб. Уларнинг ечими энергетикани ривожлантиришнинг мумкин бўлган алтернативаларини ўрганишга, хусусан, хизмат муддатини узайтиришга ва мавжуд объектларнинг ускуналарини модернизация қилишга асосланган бўлиши керак. Бундай тадқиқотларни ўтказиш иқтисодиётни ва умуман ёқилғи энергетика комплексини ривожлантириш учун мавжуд шароитлар, шунингдек, ижтимоий ва екологик омилларнинг таъсирини ҳисобга олишга имкон берадиган тегишли услубий ёрдамни ишлаб чиқишни талаб қилади. Учта мураккаб блокдан иборат МЕО самарадорлигини баҳолашнинг умумий схемаси 5.1-расмда келтирилган.

Bloklash 1	Asosiy moliyaviy va iqtisodiy hisoblash ko‘rsatkichlar
1. Integral effekt 2. Integral harajatlar 3. Qaytarilish muddati 4. Ichki samaradorlik standarti

5.1-расм. МЕО иқтисодий самарадорлигини баҳолаш схемаси.

Меонинг иқтисодий самарадорлигини баҳолаш методологияси қуйидаги асосий молиявий-иқтисодий кўрсаткичлар бўйича модернизация қилишнинг енг яхши вариантини аниқлаш вазифасига асосланади (1-блок):

1) тахмин қилинган вақт учун integral харажатлар;
2) тахмин қилинган вақт оралиғидаги integral еффект;
3) модернизация вариантининг қайтарилиш муддати;
4) ички самарадорлик даражаси.
Молиявий самарадорликни баҳолаш учун integral еффект кўрсаткичи қўлланилади, бу натижаларни баҳолаш (даромад) ва тенг вақт давомида дисконтланган харажатлар ўртасидаги фарқ, яъни. жами даромад ва шу даврдаги барча турдаги харажатлар ўртасидаги фарқ (жами жами), натижада кўрсатилган. бозор қиймати шакли [1,9,10,12,13,23,]:
^Э_И ^{ Д}_И ^{ З}_И , (5.1)
bu yerda; E_i - modernizatsiyasiz va modernizatsiya bilan variantning integral ta'siri tegishli ravishda EO ni tashkil etish; D_i - mahsulot sotishdan olingan daromad (daromad). modernizatsiyasiz va modernizatsiya qilingan holda variantning taxminiy muddati uchun mos ravishda; Z_i - mos ravishda modernizatsiya qilinmagan va modernizatsiya qilingan variant uchun hisoblangan vaqt davri uchun integral xarajatlar.