Abdulla Avloniy hayoti va ijodi. Bozorboyev Shohruxbek Abduvoxid o'g'li Farg'ona davlat universiteti magistranti Annotatsiya

Abdulla Avloniy hayoti va ijodi.
Bozorboyev Shohruxbek Abduvoxid o'g'li Farg'ona davlat universiteti magistranti
Annotatsiya:Abdulla Avloniy buyuk shoir, yozuvchi, dramaturg, pedagog, jurnalist va jamoat arbobi, oʻzbek madaniyati va adabiyotining asoschilaridan biri. U o‘zbek pedagogikasini, dramaturgiyasini, milliy teatrini, jurnalistikasini, bolalar adabiyotini yangi bosqichga olib chiqdi. Ko‘zga ko‘ringan olim-pedagog Abdulla Avloniy o‘zining yangi jiddiy sa’y-harakatlari, pedagogik qarashlari bilan ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohasiga, shuningdek, o‘quv jarayoniga qator o‘zgarishlar va yangiliklar olib keldi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Uning pedagogik qarashlaridan kelib chiqib, maktab va oliy o‘quv yurtlari talabalari o‘rtasida interfaollik, faollik, o‘zaro hurmat va tarbiya masalalari hal etiladi. Abdulla Avloniy bir qator pedagogik asarlarida ham tarbiya va axloq tamoyillariga, ta’lim sohasiga katta e’tibor beradi. Bu maqolada Abdulla Avloniyning pedagogik qarashlari va asarlaridagi tarbiya masalasini ko‘rib chiqamiz.
Kalit so‘zlar: Abdulla Avloniy, o‘zbek pedagogikasi, pedagogik faoliyat.
Abdulla Avloniy — maʼrifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat arbobi, XIXasr oxiri — XX asr boshlarida oʻzbek milliy madaniyatining koʻzga koʻringan namoyandalaridan biri. Toshkent snayperlar mahallasi. Dastlab Oqchidagi boshlang‘ich maktabda, so‘ngra shahar madrasalaridan birida o‘qigan. Vaholanki, asr boshlarida mustaqil tahsil olib, tez orada o‘z davrining savodxon, ma’rifatli shaxsiga aylangan Avloniy mamlakatimizda tobora kuchayib borayotgan jadal harakatning faol ishtirokchisi sifatida xalq farzandlari bilan birga ishladi. bilimli, yetuk olim va mutaxassislarni tayyorlash, Vatan ozodligini ko‘rish, ularga sharoit yaratish. Shu maqsadda u ko‘plab sohalarda faol ish olib bormoqda. 1907-yilda uning uyida “Shohrat” nomli gazeta chiqadi. Mahallada yangi maktab ochdi. Usulijadid maktablari uchun “Adabiyot yoxud xalq she’rlari”, “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Guliston maktabi”, “Turkiy guliston yoxud axloq” kabi darslik va qo‘llanmalar yozgan.U maktab-ta'lim ishlarida yordam berish uchun xayriya tashkilotini tuzdi. “Nashriyot” tashkil etilishi bilan Xadra “Maktab kutubxonasi” kitob doʻkonini ochadi.20-asr boshlarida Turkiston madaniy hayotidagi eng muhim oʻzgarishlardan biri maktab taʼlimidagi oʻzgarishlar boʻldi. Bu davrda Avloniy jadidchilik harakatiga qo‘shildi va Toshkentdagi jadidchilik harakatining faol ishtirokchilaridan biri sifatida tanildi. Avloniy 1904-yilda Mirobodda, keyin Degrezlikda (1903—14) xuddi shu yangicha usulda yangi maktab ochdi, dars berdi, darsliklar yozdi.1909 yilda maktabda yetim bolalarni oʻqitishga yordam berish uchun xayriya tashkiloti ochildi. U oʻzining toʻrt jildlik “Adabiyot yoki milliy sheʼriyat” sheʼriy toʻplamining birinchi jildini nashr ettirdi.[1] Munavvarqori, Muhammadjon Podshoxo‘jayev, Tavallo, Rustambek Yusufbekov, Nizomiddin Xo‘jayev, Shokirjon Rahimiylar bilan hamkorlikda “Nashriyot” (1914), “Maktab” (1916) gazetalarini tuzgan. 1908), «Turon» (1917). 1918-yilda Turkiston Sovet hukumatining ilk gazetasi “Ishtirokiyun”ning asoschilaridan biri va birinchi muharrirlaridan biri bo‘ldi. U sho‘rolar davrida turli mas’uliyatli lavozimlarda ishlagan, qaysi lavozimda bo‘lmasin, oliy o‘quv yurtlari va kollejlarda ilm-ma’rifat tarqatish, ta’lim-tarbiya, o‘qitish bilan shug‘ullangan. 1930—1934-yillarda Oʻrta Osiyo davlat universiteti (hozirgi Toshkent Davlat universiteti) kafedrasini boshqargan. 1934-yilda vafot etgan. 19 yilda Avloniyga Mehnat Qahramoni unvoni berilgan. Avloniy 30 yildan ortiq ijod qilib kelmoqda. U 1916-yilgi mehnat voqealari, so‘ngra inqilobiy qo‘zg‘olon va milliy ozodlik kurashining guvohi bo‘ldi. U o‘tmishda “o‘nlab she’r va maktab kitoblari, to‘rtta teatr kitobi”ni qoldirganini aytdi. Uning madaniyatimiz tarixidagi o‘rni haqida gap ketganda, ikki jihatga alohida e’tibor qaratish lozim: pedagogik faoliyat va adabiy san’at. Uning pedagogik faoliyati, ta’lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari XX asr boshlarida yangi bosqichga ko‘tarilgan ma’rifatparvarlik xususiyatlarini belgilashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.[2]Avloniy maktabi insonparvarlik va erkin ta’lim-tarbiya asosida qurilgan bo‘lib, uning asosiy vazifasi – ta’lim-tarbiya va tarbiyadan iborat bolalarni dunyoviy va ilg‘or ilm-fanga o‘rgatish, yoshlarning mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotida ishtirok etish qobiliyatini ta’minlash. Muallif ushbu maktablar uchun darsliklar tuzgan. Uning birinchi ustozi «Birinchi muallim» (1911) Oktyabr inqilobiga qadar to‘rt marta, alifbodan keyin esa uch marta «Ikkinchi muallim» (1912) qayta nashr etilgan. Axloqiy didaktik mazmundagi “Turkiy guliston yoxud axloq” darsligi (1913) XX asr boshlarida ijtimoiy-pedagogik fikr rivojida alohida o‘rin tutdi. U birinchi navbatda ta'lim va axloqni yigirmanchi asrning talab va ehtiyojlari nuqtai nazaridan ko'rib chiqadi. Avloniy an’anaviy yaxshi va yomon xulq-atvorni ajratar ekan, o‘z qarashlarini Gippokrat, Aflotun, Arastu, Sa’diy Sheroziy, Bedil g‘oyalariga asoslaydi va zamonaviylikni asosiy mezon sifatida qo‘llaydi. Yozuvchi Vatanga muhabbatni eng yaxshi insoniy fazilatlardan biri deb bilgan. Vatan har bir inson tug‘ilib o‘sgan shahar va yurtdir. Uni qadrlash, sevish, yoshartirish kerak. Buni shoir Vatan, unga muhabbat deb ataganida anglagan. Til va madaniyatga muhabbat har bir insonning o‘z xalqiga muhabbatidir: “Har bir xalqning ko‘zgu hayoti dunyoda borligini ko‘rsatadigan tili va adabiyotidir. Milliy tilni yo‘qotish – millatning ruhini yo‘qotishdir. Ta’kidlash joizki, Avloniy juda mashaqqatli hayot va ijod yo‘lini bosib o‘tdi.U adabiyotga mafkuraviy kurashlar avj olgan bir paytda kirib keldi. U ma’rifat va taraqqiyot yo‘lida kurashishdan tortinmadi. Shoir she’riyati bilan tanishar ekansiz, qiziqarli holatga duch kelasiz. Unda romantik she'rlar yo'q. U ijtimoiy muammolarni, odamlarning dardini muhimroq biladi. Xalq va Vatan baxtsizligi oldida har qanday muhabbatni inkor etadi. U "onasini do'stdek yaxshi ko'radi". U butun mehrini unga bag‘ishlaydi.Asr boshi Turkiston taqdiri uchun katta mas’uliyatli davr bo‘lib, uning hayot-mamot masalasi hal etilayotgan edi. U Avloniy davrining yetuk ziyolisi, buyuk ma’rifatparvar, jadidchilik ta’limotining faol tarafdori edi. 1917) va «Sabzavor» (1914) va davriy nashrlarda. [3]Ular ilm-fan, jaholat, jaholatni targ‘ib qildilar, eski tuzumning ijtimoiy-axloqiy asoslarini qoraladilar, erkin va baxtli zamon haqida gapirdilar. Shu ma’noda Avloniyning bu davr she’rlari Hamza va Anbar Otin she’riyati bilan hamohangdir. Avloniy adabiyotda barmoq vaznidan keng foydalangan. U milliy kuylarga she’rlar yozdi, she’riyat imkoniyatlarini boyitdi.Avloniyning adabiyotga qo‘shgan eng muhim xizmatlaridan biri uning mehnat she’riyati deb ataluvchi yangi adabiy hodisani yaratuvchilardan biri bo‘lganligidir. 1916 yil voqealarini tasvirlab, “Mehnatkash otaning o‘g‘liga so‘zi”, “Onaning o‘g‘liga so‘zi”, “Kechirasiz” kabi she’rlar yozgan. Vatan chekka shimolning qorli va muzli yerlariga, front ortidagi qora xizmatga, adolatsizlikka olib ketilgan mehnatkashlarning xayrlashuv sahnalarini yoritib yubordi. Bu she’rlarning ohangi va uslubi xalqimizning milliy uyg‘onishida muhim o‘rin tutgan xalq qo‘shiqlariga juda yaqin edi.Avloniy 1917 yil fevral inqilobini mamnuniyat bilan qarshi oldi (“Najot”, “Uyqu” she’rlari). Oktyabrga bag‘ishlab, yangi sotsialistik tuzumni tarannum etgan “Ozodlik marshi” (1919), “Mehnatkashlar qulog‘i” kabi she’rlar yozgan. Biroq Rossiya tez orada sho‘ro tuzumi eski chor tuzumining yomonroq shakli ekanligini, sho‘rolar siyosati ikkiyuzlamachilikka asoslanganini anglab yetdi. Jumladan, ozodlik va’dasining bajarilmagani shoir ijodida g‘amgin ohanglarning paydo bo‘lishiga olib keldi (“Haftalik soat”, 1919). Shunga qaramay, Avloniy turli mavzularda she’rlar yozgan. Avloniy o‘zbek teatrining asoschilaridan biri edi. 1913 yilda “Turkiston” teatr truppasini tuzdi. Turkiston ham o‘zining qat’iy qoidalarini e’lon qildi.Milliy mustaqillikka erishgan va har tomonlama taraqqiy etib borayotgan jamiyatimiz ma’naviyatini yanada yuksaltirishda xalqimiz tarixini aks ettiruvchi tarixiy, badiiy, ilmiy asarlar alohida o‘rin tutadi. O‘zbek adabiyoti bunday asarlarga boy. [5]Ular yosh avlodning har tomonlama barkamol bo‘lib voyaga yetishida muhim o‘rin tutadi. Shu munosabat bilan atoqli o‘zbek adibi Abdulla Avloniy maktab uchun to‘rtta bo‘lim yaratgan: “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” va “Birinchi muallim”, “Turkiy guliston yoxud axloq”, “Ikkinchi muallim”, Darslik va darsliklar, “Maktab gulistoni” kabilar ham xarakterlidir va yaxlit tadqiqot uchun manba bo‘la oladi. Ayniqsa, u savodxonlikning birinchi bosqichida bilim va tushunchalarni bolalar ongiga sodda va tushunarli tarzda yetkazganligi diqqatga sazovordir. Shuni hisobga olib, bu asarlarni diqqat bilan o‘qib chiqish va ulardagi birinchi darslikning tuzilishi, g‘oyaviy to‘liqligi, o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish zarur.Avloniyning “Ikkinchi muallim” kitobi “Birinchi muallim” kitobining uzviy davomidir. Birinchi kitob shartli ravishda alifbo, ikkinchi kitob esa xrestomatiya deb nomlanadi, desak xato bo‘lmaydi.Kitob maktabni olqishlagan she’r bilan boshlanadi: Maktab sizni inson qilur,Maktab hayot ehson qilur,Maktab g‘ami vayron qilur. ,G'ayrat qilib o'qing, o'g'lon!Maktabdadur ilmu kamol,Maktabdadur husnu jamol,Maktabdadur milliy xayol,G'ayrat qilib o'qing, o'g'lon!Avloniy bu she'rida maktabni maqtaydi. najot yo‘li, hayot guli, insonlarni kamolotga safarbar etuvchi kuch. Abdulla Avloniyning pedagogik asarlari ichida “Turkiy guliston yoxud axloq” XX asr boshidagi pedagogik fikr taraqqiyotini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. “Turkiy guliston yoxud axloq” axloqiy-tarbiyaviy asardir. Asar “odamlarni ezgulikka chorlovchi, yomonlikdan qaytaruvchi” tuzoq haqida. Abdulla Avloniy ustoz sifatida farzand tarbiyasining o‘rni haqida fikr bildirar ekan, “Agar inson yoshligida axloqsiz, bilimsiz, axloqsiz bo‘lib ulg‘aysa, Ollohu Akbar, bunday kishilardan yaxshilik kutish o‘rnidan turib, yulduzlarga cho‘zilgandekdir”, deydi. Uning fikricha, bolalarda axloqiy fazilatlarning shakllanishida ijtimoiy muhit, oila muhiti va bola atrofidagi insonlar muhim rol o‘ynaydi.O‘zbek pedagogikasi tarixida ilk bor Abdulla Avloniy pedagogikani “pedagogika”, “Pedagogika” deb ta’riflagan. bola tarbiyasi haqidagi fan. Tabiiyki, bunday tavsif Avloniyning pedagogika fanini yaxshi bilganidan dalolat beradi. Abdulla Avloniy bola tarbiyasini nisbatan quyidagi to‘rt qismga ajratadi: 1. “Tarbiya davri”. 2. “Jismoniy tarbiya”. 3. “Tafakkur tarbiyasi”. 4. “Axloqiy tarbiya” va uning ahamiyati haqida fikr yuritadi. “Ta’lim yoshi” bo‘limida yoshlikdan ta’lim olish zarurligi ta’kidlangan, bunda hamma: ota-onalar, o‘qituvchilar, hukumat va boshqalar ishtirok etadi. “Tarbiya biz uchun yo hayot yo mamot, yo najot yo halokat, yo saodat yo falokat masalasidir”, deydi Avloniy. Ta'lim shaxsiy ish emas, balki milliy, ijtimoiy ishdir. Muallif har qanday xalqning taraqqiyoti, davlatlarning mustahkam bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga bog‘liq, deb hisoblaydi. Tarbiya nasl tug'ilgandan boshlanadi va umrining oxirigacha davom etadi.U bir necha bosqichlardan iborat - uy, bolalar bog'chasi, maktab va jamoat ta'limi. Avloniy tarbiya ko‘lamini keng ma’noda tushunadi. Bu axloq bilan cheklanib qolmaydi. Uning ta'kidlashicha, birinchi navbatda bolaning sog'lig'iga g'amxo'rlik qilish. Avloniyning fikricha, sog'lom aql, go'zal axloq va bilimga ega bo'lish uchun tanani chiniqtirish kerak. "Tanani sog'lom va baquvvat saqlash - eng muhim ishlardan biri. Chunki o'qish, o'rgatish, o'rganish, o'rgatish uchun baquvvat, kasallikdan xoli tana kerak". Abdulla Avloniy esa bu borada ota-onalarga murojaat qiladi. bolani sog‘lom qilib tarbiyalashda jismoniy tarbiya fanidan, bolani aqliy tarbiyalashda o‘qituvchilarning mehnatiga alohida e’tibor beradi.“Turkiy guliston yoxud axloq” kitobida ma’rifatparvarlik g‘oyalari targ‘ib qilinadi.Abdulla Avloniy o‘z kitobida bu haqda aytadi. ilm: "Ilm bu dunyoning shon-shuhratidir, oxirat shon-shuhratidir. Ilm insonning oliy, muqaddas xislatidir. Chunki ilm holimizni, amallarimizni oyna kabi ko'rsatadi. Aqlimizni qilichdek charxlash, .. Ilmsiz odam mevasiz daraxtga o‘xshaydi...” Umuman ilm-fanni, lekin uning amaliy va hayotiy afzalliklarini qayd etib, Avloniy “Jaholat bizni zulmatdan qutqaradi.Madaniyat insoniyatni ma’rifat olamiga olib chiqadi, uni dunyodan qaytaradi. yomon ishlar, yomon ishlar muharrirlar, yaxshi xulq va odoblar ... 'lidur ».Muallifning obrazli ifodasiga ko'ra, ilm bodomning mohiyatidir. Uni olish uchun ko'p mehnat qilish kerak, uni qobig'idan tortib olish kerak. U fanning jamiyat taraqqiyotida tutgan o‘rnini yaxshi biladi. Shuning uchun ham u yoshlarni ilm-fan sirlarini bilishga, voqea-hodisalar mohiyatini yechishga, kitob o‘qishga undaydi. Uning fikricha, fan jamiyat manfaatlariga xizmat qilmasa, xalq manfaati uchun foydalanilmasa, o‘likdir. [4]
Xulosa:
A.Avloniy o‘z bilimini amalda qo‘llay oladigan insonlarni ulug‘laydi va ularni donishmandlar deb ataydi.Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston...” asarining “Yomon xulqlar” qismi 18 bobdan iborat. Muallif insonning bunday xatti-harakatlarini “axloqiy mahrumlik, adabiyotdan mahrum, abadiy hayotimizdan mahrum...” deb ataydi. A.Avloniy kishilarning ijobiy va salbiy tomonlarini tasvirlash orqali o‘quvchi fikriga ishora qiladi.
U zot: “Yuqorida sanab o‘tilgan bu yomon ishlarning mutaassiblarini, ezguliklarning go‘zalligini adolat tarozisi bilan o‘lchab ko‘rish, ularni vijdon bilan tekshirish, yaxshilikka quloq solish, yomonlik qilish, yomonlik qilish kerak. va buni hozir qilish." A.Avloniy jahlning ikki xil xususiyatini ta’riflaydi. Ulardan biri, insonning g‘azabi o‘zini va millatini dushmandan himoya qilishda muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, ikkinchisi, birovni zulm orqali ekspluatatsiya qilish, odamlarni sovuqqonlik bilan qo‘rqitishdan iborat bo‘lgan salbiy xususiyatdir. hilm -yumshoq tabiat g'azabni oldini oladi. A.Avloniy Imom ash-Shofeiyning so‘zlarini keltiradi: A.Avloniy “Yomon xulqlar” bo‘limida yana bir nihoyatda muhim masalaga e’tibor qaratadi. Bular “Jaholat” va “Aksomi jaholat” boblaridir.Jaholat jaholatning natijasidir. Jaholat insoniyatning eng ashaddiy dushmanidir. Muallif jaholatni ikki qismga ajratadi: biri “g‘azablangan sodda” (“sodda jaholat”), ikkinchisi “g‘azablangan murakkab”. “Ajablanish”dan aziyat chekayotganlar hech narsani bilishmaydi va bilmasligini tan olishadi. U o‘z asarlarida ularni o‘rgatish qanchalik oson, o‘rgatish orqali ulardan qutulish kabi bir qancha axloqiy masalalarga jiddiy e’tibor bergan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.To‘xliyev B, Shamsiyeva M, Ziyodova T. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. -Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti.[1[
2.Abdulla Avloniy. Turkiy guliston, yoxud axloq. Toshkent-2008.[2]
3..Mustaqillik davri adabiyoti. Toshkent-2018[3]
4.“Ma’naviyat yulduzlari”. - Toshkent.Abdulla Qodiriy nomidagi Milliy meros nashriyoti Uy. 1999 yil.[4]
5. Milliy uyg’onish va o’zbek tili masalalari filologiya. - Toshkent. Universitet. 1993 yil.[5]