Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1993 йил

35. АДОЛАТ ҲАҚИДА СЎЗ
Бази одамлар айтадиларки, турли қабилалар, 
шаҳарлар, иттифоқлар ёки халқларнинг бир­би-
ридан фарқи бир одамнинг бошқа одамдан 
фарқига ўхшайди, негаки бир одамнинг бошқа 
одамдан фарқи бир гуруҳнинг бошқа гуруҳдан 
фарқига ўхшашдир. Ана шу гуруҳлар ўз хавфсиз-
лигини қўриқлаш, шон­шавкати, фаровонлиги, 
роҳат­фароғати учун ва шу мақсадларга етиш 
учун ўзаро курашадилар ва рақобатлашадилар. 
Ҳар бир гуруҳ шу нарсаларни бошқалар тортиб 
олмасин, булар фақат бизда бўлсин деб ҳаракат 
қилади. (Низо, уруш натижасида) шу нарсалар-
ни қўлга киритсалар, ўзларини ғолиб ва бахтли 
ҳисоблайдилар. (Ўша олимлар фикрича) айрим 
одамлар ҳам, гуруҳлар ҳам табиатан ўз манфа .
а тини кўзлайдилар ва ҳолатни адолатли деб ўй-
лайдилар. Улар фикрича, ҳар бир гуруҳ бошқа 
барча гуруҳларни ўзига бўйсундиришни истайди, 
бинобарин, улар адолатни курашда ғолиб чиқиш 
деб ўйлайдилар. Енгилган, мағлуб гуруҳлар эса 
ё жангда жароҳатланиб майиб­мажруҳ бўлади 
ёки ҳатто ўлиб кетади. Мағлуб гуруҳ аъзолари 

---

267
агар ўлмай қолсалар ҳам ғолиб гуруҳга қул бўлиб, 
хизмат қила бошлайдилар. Шу сабабли ғолиб гу-
руҳ янада бойиб, фаровонлиги ва шон­шавкати 
ортиб кетади. Ғолиб гуруҳлар буни адолатли ва 
табиий ҳол деб ўйлайдилар. (Бизнингча, Форобий 
бу фикрларини Афлотун асарларида келтирилган 
Суқрот ҳаким билан унинг дўсти ва рақобатчиси, 
софист Клитофонт диалоги – суҳбати таъсирида 
ёзган бўлиши мумкин – М.М.)
Бир гуруҳ курашда (жангда) ғалаба қилганида 
ҳам енгилган, мағлуб гуруҳлардан тортиб олин-
ган бойликлар, ноз­неъматлар тақсимланганида 
ғалаба учун қайси лашкар бошлиғи ва жангчилар 
кўпроқ ҳисса қўшган бўлса, ўшаларга кўпроқ бой-
лик, мол­мулк тегишини адолатли деб биладилар. 
Баъзи одамлар айтадиларки, савдо­сотиқ, қарз 
бериш ва қарз олиш соҳаларида (Аллоҳдан) қўрқиб 
ёки бошқа сабаблар билан бировларга зарар ва 
зулим қилмаслик ҳам адолатлидир. Бу ҳолда икки 
киши ёки гуруҳнинг куч­қуввати тенг бўлганида 
ҳам гоҳо униси, гоҳо буниси устун келади. Бу 
одамлар ёки гуруҳларнинг рақобати узоқ вақт 
давом этиб, чўзилиб кетса, иккала томон аҳволини 
яхшилаш учун, муросага келиб, ҳар икки томон 
баъзи бойликлар, неъматларнинг бир қисмидан 
вос кечиб, рақибига бериб тинчлик ўрнатади. Бун-
дай ҳолатда бойликлар ва неъматларнинг сифати 
ўзгариб қолмайди, иккала томон бундан кейин 
бир­биридан ҳеч нарсани тортиб олмасликка кели-
шиб оладилар. Шу ҳолатлар сабабли одамлар ва гу-
руҳлар ўртасида савдо­сотиқ ва бошқа соҳаларда 
(маданий, илмий алоқаларда) ўзаро ҳурмат, ўзаро 
ҳамдўстлик келиб чиқади. Шунда ҳам шу икки 
томондан бири бошқасидан заифроқ эканлигини 
тушунтиради ёки қўрқиб туради. Шу тариқа улар 
иттифоқчи, дўст бўлиб туради. Аммо вақт ўтиб 
аҳвол ўзгарса, булардан бир томон кучайиб кетса, 

---

268
яна келишув шартномаси бузилади ва бир гуруҳ 
бошқасини бўйсундиришга ҳаракат қилади. 
Ёки яна шундай ҳам бўладики, бу икки гуруҳ 
учинчи бир кучли гуруҳ олдида якка ўзи ожизлик 
қилиб қолса, умумий душманга қарши ҳалиги 
икки гуруҳ бирлашиб ёки яна иттифоқ тузиб 
яшайдилар, аввалги душманликни, бир­бирига 
зарарли ишларини, хатти­ҳаракатларини бас қи-
ладилар. Умумий душман мавжуд экан, бу икки 
гуруҳ дўстлиги, иттифоқи давом этаверади. 
Яна шундай ҳолат ҳам бўлиши мумкинки, 
икки гуруҳдан ҳар бири айрим ҳолда қандайдир 
нарсани (мол­мулкни, бирор мамлакатни) қўлга 
киритишни истайди, лекин бу мақсадга ўз кучи 
билан эриша олмаслигини билиб, рақиб гуруҳ би-
лан муносабатини яхшилаб, ундан ёрдам сўраши 
мумкин. Шу сабабли бу икки гуруҳ аввалги ке-
лишмовчиликларни унутиб бирлашадилар. Маъ-
лум вақтлар ўтганидан сўнг ёш авлод униб­ўсиб, 
аввалги душманликни, бирлашув шартларини 
унутиб, бу иттифоқни табиий ва адолатли деб 
ўйлайдилар. Иккала гуруҳ бирлашиб, исталган 
мақсадига эришгач, бу бойликлардан фойдаланиб 
фахрланадилар.

---

269