Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1993 йил

---

---

ISBN 978-9943-27-613-0
© Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1993 йил.
© Абу Наср Форобий, «Фозил одамлар шаҳри». «Янги аср 
авлоди», 2016 йил.
УЎК: 001.6
КБК: 87.3
Ф – 84
Форобий, Абу Наср
Фозил одамлар шаҳри. Абу Наср Форобий / Таржимонлар 
Абдусодиқ Ирисов, Маҳкам Маҳмудов, Урфон Отажон. Масъ­
ул муҳаррирлар М.Хайруллаев, М.Жакбаров. – Тошкент: Янги 
аср авлоди, 2016. – 320 б.
ISBN 978-9943-27-613-0
Шарқ Уйғониш даврининг буюк мутафаккири Абу Наср 
Форобий асарларида оқилона давлат тузими, инсоният 
жамияти ҳақидаги нодир ва доно фикрларга дуч келамиз. 
IX–X асрларда яшаб, ижод этган «Арасту фалсафаси», «Фо-
зил одамлар шаҳри», «Илмларнинг келиб чиқиши тўғрисида» 
асарларидан намуналар киритилган. Китоб файласуфларга, 
тарихчиларга, адибларга ва шу соҳа билан қизиқувчи ўқув-
чиларга мўлжалланган.
УЎК: 001.6
КБК: 87.3
Таржимонлар:
Абдусодиқ Ирисов, Маҳкам Маҳмудов, 
Урфон Отажон
Масъул муҳаррирлар:
Музаффар Хайруллаев, 
Муҳаммаджон Жакбаров
Тақризчилар:
фалсафа фанлари номзодлари 
Анвар Шарипов, Жалолиддин Юсупов
Тўплам Ўзбекистон Республикаси Абу Райҳон Беруний 
номидаги Шарқшунослик институти илмий кенгашида 
нашрга тавсия этилган.

---

3
ШАРҚНИНГ МАШҲУР МУТАФАККИРИ
Илк ўрта аср Яқин ва Ўрта Шарқда ал­Кин-
дий, ар­Розий, Форобий, Ибн Сино, Беруний, Ибн 
Рўшд каби бир қанча буюк мутаффакирларни 
етиштириб чиқарди.Илк ўрта аср буюк мутафак-
кирларидан бири ўз даврининг ёрқин юлдузи Абу 
Наср Форобий эди. Ўрта асрнинг бир қанча илмий 
ютуқлари, «ҳаётбахш ҳурфикрлик» шаклланиши, 
умуман, Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида 
илғор ижтимоий­фалсафий тафаккур тараққиёти 
унинг номи билан боғлиқ.Ақл ва илм тантанаси, 
маънавий озодлик, инсон такомили, адолатли 
жамият учун курашган бу машҳур олим, файла-
суфнинг таваллуд топганига 1140 йилдан ошди.
Абу Наср Форобий ҳижрий 260 (милодий 873) 
йилда Арис дарёси Сирдарёга қуйиладиган ер 
Шош – ҳозирги Тошкентдан 200–260 км шимо-
ли­ғарбда жойлашган Фороб (Ўтрор) деган жойда 
туғилди. У Форобда ўқиди, Шошда бўлди, Бухоро 
ва Самарқандда таълим олди. Араб халифалиги-
нинг маркази – Бағдодда ўқишини давом эттирди, 
умрининг сўнгги йилларида Ҳалабда, кейинроқ
Дамашқда яшади ва шу ерда тўққиз юз эллигинчи 
йилда вафот этди.
Форобий ўрта аср даври табиий­илмий ва ижти-
моий билимларининг қарийб барча соҳаларини ўз 
ичига олган 160 дан ортиқ рисола яратди. Лекин 
унинг илмий изланишлари аввало илмнинг на-

---

4
зарий жиҳатларига ва фалсафий масалаларига 
тааллуқли эди.
Форобий ўзининг кўп қиррали ижоди билан 
инсон билимлари ривожига улкан ҳисса қўшди, 
жаҳон маданияти тарихида ўчмас из қолдирди. 
Унинг асарлари ҳозирга қадар жаҳоннинг кўп-
гина мамлакатларида ўрганилмоқда ва таржима 
этилмоқда. Форобий ҳақида турли тилларда кўплаб 
асарлар яратилган, унинг рисолалари кўп тиллар-
да эълон қилинган.
Форобийнинг бой мероси кенг ўрганилмоқда. 
Мамлакатимизда унинг айрим асарлари рус, 
ўзбек, қозоқ тилларига таржима қилиниб, нашр 
этилган. Унинг ижоди ҳақида Москва, Ўзбекистон, 
Қозоғистон олимларининг монографиялари, рисо-
лалари, мақолалари нашр этилган. Озарбайжон, 
Тожикистон, Туркманистон ва бошқа республика-
ларда ҳам муайян ишлар олиб борилмоқда.
Форобий иқтисодий, сиёсий ва маънавий ҳаёт 
катта воқеаларга бой бўлган илк ўрта аср даврида 
яшади. Бу даврда Яқин Шарқда феодал муно-
сабатлар ривожланди, ишлаб чиқариш кучлари 
ўсди, ҳунармандчилик, шаҳар ҳаёти юксалди, 
ирригация системалари, йирик меъморий ин-
шоотлар барпо этилди, янги шаҳарлар вужудга 
келди, жамиятнинг ижтимоий­маданий тараққиё­
тида уларнинг роли ошди, халифаликнинг турли 
ҳудудлари ўртасида, шунингдек, Ҳиндистон, Ви-
зантия, Хитой, Африка, Ўрта Ер денгизи қирғоғи 
шаҳарлари билан ташқи савдо алоқалари кучайди.
Форобий асарларида, унинг ижтимоий­фалса-
фий ғояларида ўша даврнинг туб зиддиятлари, 
унинг ютуқлари ва камчиликлари чекланганлиги, 
ижобий ва салбий томонлари акс этган.Ўз даври-
нинг буюк мутафаккири, қомусий олим, файла-
суф ва гуманисти бўлган Абу Наср Форобий илғор 

---

5
фалсафий мактабнинг шаклланишига улкан ҳисса 
қўшди ва унинг муҳим масалалари ҳамда асосий 
йўналишларини белгилаб берди.
Форобийнинг ўрта аср илғор фикри тараққиё­
тидаги ўрни ва ролини таърифлаганда, аввало, 
унинг қадимги юнон олимлари асарларини таржима 
қилганлигини ва уларга ёзган шарҳларининг аҳа-
миятини кўрсатиб ўтиш лозим. Форобий эллин до-
нишмандлигининг чуқур билимдони эди. У Платон, 
Аристотель, Эпикур, Зепон, Александр Афродизий, 
Евклид, Птоломей, Порфирий асарларига шарҳлар 
ёзган, турли­туман қадимги фалсафий мактаблар 
– эпикурчилар, стоиклар, пифагорчилар, киниклар 
мактабларини яхши билган (Форобийнинг «Фал-
сафани ўрганишдан олдин нимани билиш лозим» 
деган рисоласига қаранг). У қадимги Юнонистон, 
аввало, Аристотель натурофилософик ғояларининг 
изчил давомчиси ва тарғиботчиси бўлиб, Аристо-
телнинг барча машҳур асарларига шарҳлар ёзди.
Форобийнинг бу фаолияти фақат маърифат-
чилик мақсадларини кўзлаб қолмасдан, балки 
ҳукмрон мусулмон теологиясининг ақидаларидан 
фарқли бўлган табиий­илмий ва соф фалсафий 
билимларнинг шаклланишига ҳам хизмат қилади.
Шарқда бу даврда Аристотель жамиятининг 
илғор кишилари ўртасида беқиёс обрўга эга эди. 
У маърифат учун курашувчи, ғоявий устоз ҳисоб­
ланарди. Аристотелнинг илмий қарашларини, юнон 
донишмандлигини чуқур билганлиги, қомусий ақли 
ва илм­фан тараққиётига катта ҳисса қўшганлиги 
учун Форобий «ал­Муаллим ас­соний» – «Иккинчи 
муаллим», «Шарқ Аристотели» деган унвон олди.
Форобий ўзи шуғулланган илмнинг ҳар бир 
соҳасида ақл тамойилларига ва нарсаларнинг объ-
ектив муносабатларига мувофиқ келувчи ҳақиқий 
аҳволни аниқлашга интилди. Шу маънода унинг 

---

6
«Инсон танасининг аъзолари ҳақидаги» рисоласи 
катта аҳамиятга эга. Бу асар тиббиёт илмининг 
мақсад ва вазифаларини аниқлашда машҳур «Тиб 
қонунлари»нинг муаллифи Абу Али ибн Синонинг 
бевосита ўтмишдоши бўлганлигини тасдиқлайди. 
Форобий бу ерда организм билан муҳитнинг ўзаро 
алоқасига, инсоннинг руҳий ва жисмоний ҳола-
тининг ташқи омиллари, атроф­муҳит таъсирига 
боғлиқлигига алоҳида эътибор берди.
«Астрологиянинг тўғри ва нотўғри қоидалари 
ҳақида» номли рисоласида олим астрологларнинг 
руҳий ва ижтимоий ҳодисалар ҳамда жараёнларни 
осмоний жисмлар ҳақидаги илмий тахминларга 
асосланган фаолиятларини ёлғон тасаввурлар ва уй-
дирмалардан фарқлаш зарурлигини таъкидлайди.
Мутакаллимларнинг табиатда мутлақ бўшлиқ-
нинг мавжудлиги ҳақидаги асосий тезисларидан 
бирига қарши чиқиб, Форобий «Бўшлиқ ҳақидаги 
рисола»сида сув тўлдирилган идиш билан ўтка-
зилган оддий тажрибасида мутлақ бўшлиқнинг 
бўлиши мумкин эмаслигини ва табиатда кўз 
билан кўриладиган фазони ташкил этувчи кўзга 
кўринмайдиган заррачалар мавжуд деган фикр-
ни айтди. Евклид, Птоломей китобларига ёзган 
шарҳларида, ўзининг геометрияга оид китобида 
Форобий қадимги дунё ва ўрта аср математик ғоя­
ларининг йирик билимдони сифатида майдонга 
чиқди ва математиканинг бир қанча мураккаб 
масалалари, категориялари ва мавҳум тушунча-
ларини материалистик ҳал этиш йўлини қидирди.
Форобий кўп жилдли «Мусиқа ҳақида катта 
китоб» билан Ўрта асрнинг йирик мусиқашуноси 
сифатида майдонга чиқди. У субстанциянинг ху-
сусияти бўлган товушлар пайдо бўлишининг фақат 
табиий­илмий таърифини бериб қолмасдан, балки 
мусиқавий куйлар гармонияси вужудга келиши-

---

7
нинг математик тамойилларини очиб беради. Бу 
асарда фақат мусиқа назарияси эмас, балки тарихи 
ҳам баён этилган, Ўрта аср Яқин ва Ўрта Шарқи-
да маълум бўлган мусиқа асбоблари ҳамда уларда 
ижро этиш қоидалари тафсилоти ҳам берилган. 
Форобийнинг ўзи ривоятларга кўра, таниқли му-
сиқачи, ажойиб созанда ва бастакор, янги мусиқа 
асбобининг ихтирочиси бўлган. Унинг бу асари 
Яқин ва Ўрта Шарқда мусиқа илмининг келгуси 
тараққиётида асос ва қимматли манба бўлиб қолди.
Форобий йирик мантиқ олими сифатида ҳам 
кенг шуҳрат қозонган. У мантиқнинг турли му-
аммоларига оид бир қанча рисолалар ёзган бўлиб, 
уларда қадимги Юнонистоннинг энг яхши анъ-
аналарини давом эттирди. У мантиқнинг тўғри 
фикрлашнинг шакллари ва қоидалари ҳақидаги 
илм, тўғри билимга эришиладиган омил деб билди.
Ўрта аср фанининг тараққиётида Форобийнинг 
илмлар таснифи муҳим роль ўйнади. «Илмларнинг 
келиб чиқиши ҳақида», «Илмларнинг таснифи 
ҳақида» рисолаларида ўша даврда маълум бўлган 
30 га яқин илм соҳасининг тартиби, таърифи ва 
тафсилотини берди. Илмларнинг тузилиши ва 
тизимини баҳолашда Форобий илм да борлиқнинг 
бирдан­бир ҳолати акс этишдан иборат деган ме-
зонни илгари сурди. Форобий фикрича, ҳар бир 
фан субстанциянинг муайян томонини, моддий 
жисмларнинг муайян гуруҳи ёки хусусиятини 
ўрганади. Олим табиат ва инсон организмига хос 
бўлган табиий жараёнларни ўрганувчи илмларни 
биринчи ўринга қўйди.
Умуман, Форобий илмларнинг қуйидаги струк-
турасини келтиради:
1. Тил ҳақидаги илм. У етти бўлимдан иборат 
бўлиб, грамматика, поэтика, тўғри ёзув ва бошқа-
ларни ўз ичига олади.

---

8
2. Мантиқ. Саккиз бўлимдан, жумладан, тушун-
ча, муҳокама, хулоса ҳамда муҳокама методига та-
аллуқли силлогистика, диалектика, софистика ва 
бошқалардан иборат беш бўлимни ўз ичига олади.
3. Математика, етти мустақил илм: арифмети-
ка, геометрия, оптика, сайёрлар, мусиқа, оғирлик, 
механика ҳақидаги илмлардан иборат.
4. Илм ат­табиий ва илм ал­илоҳий – табиий ва 
илоҳий илмлар ёки метафизика.
5. Сиёсат илми (илм ал­маданий – шаҳар ҳақи-
даги илм, шаҳарни бошқариш илми), юриспру-
денция (фикҳ) ва мусулмон теологияси (калом). 
Мутакаллимлар каломни билишнинг, филосо-
фиянинг универсал методи, исломнинг назарий 
асоси деб ҳисоблаганлари ҳолда Форобий бошқа 
илмлар орасида унга жуда кам ўрин берган. Бу 
билан Форобий ортодоксал ислом тарафдорлари 
талқинидаги каломнинг ҳамма нарсани ўз ичига 
олиш характерини инкор этади.
«Илмлар таснифи ҳақида» рисоласининг кириш 
қисмида Форобий ўзининг илмларнинг таснифи 
бўйича ишидан мақсади ҳақиқатни ўрганиш ва 
тасдиқлашдан, уни ёлғондан ва ҳақиқат сифат-
ликдан фарқлашдан иборат дейди. Шу муносабат 
билан у билишнинг қийинчиликларини баён эта-
ди, олимнинг юксак масъулиятини таъкидлайди 
ҳамда илмий билиш масалаларига догматик му-
носабатда бўлувчи, шунингдек, аслида илмнинг 
моҳиятини тушунмасдан туриб, ҳамма нарсани 
билганини даъво қиладиган кишиларни танқид 
қилади.
Форобий фикрича, фанлар ва умуман, билим 
борлиқдан келиб чиқиб, инсоннинг уларга бўлган 
эҳтиёжининг ўсиб бориши ва борлиқни узоқ вақт 
ўрганиши жараёнида муттасил ва изчил тўпланиб 
боради. Форобий қарашларига кўра, турли илм-

---

9
лар бир­бирини инкор ва истисно этмайди, балки 
ўзаро бир­бири билан боғлиқ ва дунёни билишга 
ҳамда бахт­саодатга эришишга хизмат қилувчи 
ягона ҳалқани ташкил этади.
Форобийнинг ўрта аср маънавий маданияти-
нинг турли соҳаларидаги дадил изланишлари ва 
муваффақиятлари унинг ўз дунёқараши ва фалса-
фий фикрлаш тамойилларидан келиб чиққанлиги 
билан изоҳланади. Қадимги дунёнинг фалсафий 
анъаналари ҳамда дунёвий илм ва маданиятнинг 
кучли тараққиёти, аввало, ўша даврдаги таби-
ий­илмий фикр ютуқлари заминида шаклланган 
бу тамойиллар Форобийга борлиқнинг тузилиши, 
табиатнинг моҳияти, ақл ва илмнинг роли, ижти-
моий ҳаётнинг характери ҳақида янги ғояларни 
илгари суришга имкон берди. Бу ғоялар Ўрта аср 
Яқин ва Ўрта Шарқнинг маънавий ҳаётида янги, 
илғор ижтимоий­фалсафий йўналишнинг шакл-
ланишига олиб келди.