Abdulla Oripov hayoti va ijodi

1.3-§ Abdulla Oripov ijodiga mumtoz adabiyotning ta’siri
O`zbek mumtoz adabiyoti ildizlari chuqur va teranligi bilan, boy va serqirra ekanligi bilan diqqatga loyiqdir. Mumtoz adabiyot asrlar davomidagi xalq donoligini, go`zallik va nafosatga bo`lgan intilishini, xalq zavq va shavqi bilan yo`g`rilgan badiiyatni o`zida mujassam etgan. Abdulla Oripov ijodiy kamolotida mumtoz adabiyotning o`rni alohida ahamiyatga ega. Bu adabiyotdagi boy adabiy an`analar Abdulla Oripov tomonidan o`rganildi va rivojlantirildi. Shuni unutmaslik kerakki, an`ananing boyligigina shoir kamolotidagi asosiy omil bo`lmasligi mumkin. Unga yangicha yondashish, uni rivojlantirish, unga tayangan holda yangi fikr, yangicha talqin muhimdir. Faqat an`ana doirasida qolish taqlidga olib keladi. Abdulla Oripov buni yaxshi tushunadi. U taqlid haqida shunday yozgan: Taqlid butun mahalla biladigan oqsoqollik choponini boshqa birov kiyib yurganday gap. Demak, an`anaga bog`liq holda shoirning so`z sehriga oshnoligi, unga otashin muhabbati, tinimsiz mehnati ham muhim ahamiyatga egadir. Navoiy ta`kidlagandek: Garchi quyoshdin parvarish yer yuzini om qilur, Sahroda qamg`ou tikan, bo`stonda sarvi gul bitar. Ha, quyosh barcha yerga teng nurini sochsa-da, sahroda yantoq va tikonning urug`i borligi uchun, u yerda yantoq va tikon o`ssa, bo`stonda sarv, gulning urug`i borligi uchun, u yerda sarv va gul o`sadi. Bu masalani V. Beliniskiy shunday tushuntiradi: Yerni nurafshon etgan quyosh yog`dusi unga o`z kuchini bermaydi, balki yerda mavjud bo`lgan kuchini uyg`otadi. Abdulla Oripov ijodiga quyosh nuri kabi ta`sir etgan mumtoz adabiyot an`analarini tahlil qilaylik. Abdulla Oripov mumtoz adabiyot vakillari ijodini puxta o`rgangan, ulardagi nuktadorlik, badiiyatdan zavq olgan. Shu sabab mumtoz adabiyot vakillari, ularning yuksak asarlari hamisha shoir diqqat markazida bo`ladi. Shoir ko`pgina asarlarida ularni esga oladi, ular vositasida mavzuga tarixiylik, badiiylik bag`ishlaydi. O`zbek mumtoz adabiyoti Navoiy ijodi misolida eng yuksak cho`qqiga ko`tarildi. Shuning uchun shoir ijodiy an`analari Abdulla Oripovga kuchli ta`sir ko`rsatgan. Navoiy shunday bashorat qilgan edi: Umidim uldirki va xayolimga andoq kelurki, so`zum martabasi avjdin qo`yi enmagay va yozganlarimning shuhrat a`lo darajada o`zga yerni yoqtirmagay.
A.Oripov Navoiy ijodi an`analaridan bahramandligini quyidagi ko`rinishlarga ega. Shoir she`rlarida mavzuga bog`lab Navoiy asarlari qahramonlarini tilga oladi. Navoiyga atab she`rlar yaratadi. Alisher she`rida Navoiyning jahon daftariga o`zbek degan nomni yozib qo`yganini faxr bilan aytadi: Shu buyuk o`g`lingni ardoqlab dildan, Xalqim, ta`zim etsang, arzigay tamom. Uning nomi bilan birga bitilgan, Dunyo daftariga o`zbek degan nom. Shoir Navoiy g`azallari ta`sirida qator g`azallar yozgan. Masalan, Navoiyning Kelmadi radifli g`azali xalq o`rtasida mashhurdir. U qo`shiq qilib kuylanadi. Lahza-lahza chiqdim-u chekdim yo`lida intizor, Keldi jon og`zima-yu ul sho`xi badxo` kelmadi. A.Oripov yozadi: Subhidamda uchdi ohim kavkabistonga qadar, Keldi-yu, tubsiz falaklardan sado, bir kelmadi. A.Oripov Navoiy g`azallariga muxammaslar bog`lagan. Shunisi ahamiyatliki, shoir qo`shgan misralari vazn, g`oya, badiiyat jihatidan Navoiy satrlariga hamohang yozilgan. Shoir o`z she`rlarida bag`riga tazmin usuli bilan Navoiy satrlarini aynan keltiradi: Bir kun aytibdurki Navoiy bobo: Doim o`zga bo`lur suvrat ila ruh. Shoir Xamsa ni o`rganganligini shunday qayd etadi: Hamdam bo`lib sen bilan, Xamsa dan saboq oldim. A.Oripov Navoiy ijodini yaxshi biladi. Uning buyuk shoir ekanini qayta-qayta qayd etadi. Ma`lumki, Navoiy Xamsa si 1483-1485 - yillarda yozilgan. Shoirning o`zi Xamsa ni olti oyda yozdim, deb aytgan. Yig`ishtirsa bo`lmas bari olti oy, Ki bo`lding bu ra`noga suratnamoy. A.Oripov Navoiyga ana shunday shoir ekanini faxr bilan qayd etadi: O`zbekning ushbu ishin Eplay olgay qaysi yer. Olti oyda Xamsa sini Yozib qo`ygan Alisher. A.Oripov mumtoz adabiyotni puxta o`rgangan. Undagi adabiy hodisalarni she`rga soladi. Nizomiy bolidan halvo pishirmish, Navoiy zabt etib turkiy jahonni. Bu baytda Qutb Xorazmiyning quyidagi bayti ta`siri sezilib turadi: Qozontek qaynab ush savdo pishirdim, Nizomiy bolidan halvo pishirdim. Ikkinchi misra esa bevosita Navoiyning quyidagi bayti ta`sirida yozilgan: Olibmen taxti farmonimdan oson, Cherik chekmay Xitodin to Xuroson. A.Oripovning Navoiy an`analariga munosabatining bir ko`rinishi shoir qo`llagan so`z, so`z birikmasi mahorat bilan o`z she`riga singdirishdir. Navoiyda shunday bayt bor: Lahza-lahza chiqdim-u chekdim yo`lida intizor, Keldi jon og`zimg`a-yu ul sho`xi badxo` kelmadi. Bu bayt ta`sirida A.Oripov shunday yozadi: Soldi dilima qancha alam ul sho`hu badho`, Bilmamki, axir, qay biri qurbon yozajakman. A.Oripov o`z she`rlarida Ahmad Yassaviy she`rlaridan, ulardagi obrazlardan ham foydalangan. Ahmad Yassaviy bu dunyoning o`tkinchi ekanini, o`lim haq ekanini ifodalashda cho`bin ot-yog`och obrazidan foydalangan: Beshak biling bu dunyo barchamizdan o`taro, Inonmagin molingga bir kun qo`ldan ketaro. Ota-ona, qarindosh qayga ketdi fikr qil, To`rt oyoqli cho`bin ot bir kun senga yetaro. A.Oripov ham umrning qisqa ekanini, undan unumli foydalanish zarurligi haqida yozayotib, Yassaviyona obrazlilikdan yaxshi foydalangan: Tirik ot o`rniga yog`och ot berdi, Uyni esa berdi yerning ostidan. Ahmad Yassaviy payg`ambar yoshiga yetkach, tuproq ostiga kirib, tuproq ostida yashaydi. U o`zini tuproq deb bildi. Boshim tuproq, o`zim tuproq, jismim turoq, Haq vasliga yetarman deb ruhim mushtoq. Tuproqqa munosabat, unga Yassaviyona qarash Abdulla Oripov ijodida ham ko`zga tashlanadi: Nechuk boshim egik, nechuk qaddim xam, Nechuk nigohingni tortadi tuproq? Mening yer ustida tanishlarim kam, Mening yer ostida do`stlarim ko`proq. A.Oripov she`rlarida Qur`on, hadislarda olg`a surilgan g`oyalar yaqqol sezilib turadi.
Qur`onda insonlarni bir-biriga yaxshilik qilishga, dilozor bo`lmaslikka da`vat qilingan. Qasos surasining 84-oyatida: Kim bir yaxshilik keltirsa, unga undan ko`ra xayrliroq (mukofot) bor. Kim bir yomonlik keltirsa, yomonlik qilganlar faqat qilganlariga yarasha jazolanurlar, - deyilgan. Bu g`oya asosida Ahmad Yassaviy shundan yozgan: Sunnat ermish, kofir o`lsa, berma ozor, Ko`ngli qattiq dilozordan Xudo bezor. Navoiy shunday yozgan: Kimki bir ko`ngli buzuqning xotirin shod aylagay, Oncha borkim Ka`ba vayron bo`lsa obod aylagay. Mashrab shunday yozgan: Gar qo`lingdan kelsa hargiz murchani og`ritmagil, Ham Xudo bandam demas, har kimki dilozoridir. A.Oripov ana shu baytlarga hamohang tarzda shunday yozadi: Jannatga hech qachon tikma ko`zingni, Agar bir mo`minga yetkizsang ozor. Bobolar demishlar, hatto pashshaga, Bu yorug` olamda bermagil ozor. Shuni alohida ta`kidlash zarurki, shoirning ko`pgina bayt va misralarida Qur`on g`oyalari ta`sirida yozilgan. Masalan, Isro surasining 70-oyatida: Bathaqiq, Biz Bani Odamni aziz-u mukarram qilib qo`ydik, - deyilgan. Shoir she`rlarida shunday bayt o`qiymiz: Dunyoga kelganda inson mukarram, Qavmlar shodlikdan chuvvos oldilar. Zebuniso ijodida shunday ruboiy bor: Man az dahani mar shakkar metolobam, Az xonai ankabut par metalobam. Az sinai nar sher shir metolabam, Az mardi barahnaloy zar metalobam. Tarjimasi: Men ilonning og`zidan shakar talabman, O`rgimchak uyasidan par talabman. Erkak sher ko`ksidan sut talabman, Oyoq yalang marddan zar talabman. Bu ruboiy ta`sirida A.Oripov shunday bayt yozgan: Lekin nar osmondan sut talab qilgan misol, Olis shahar, tog`lardan ilhomangni axtardim. A.Oripov Suv parisi she`ri Otoiyning Ul sanamkim g`azali tarzida yozilgan. Shoir suv bo`yida ko`ringan go`zal tasvirini Otoiyga monand madh etadi. She`riga Otoiy misrasi epigraf qilib olingan. Ikkala shoir baytlari bir-biriga yaqin keladi. Otoiy Emdi bildim rost ermish balki ko`rdim ko`z bila, Ulki derlar suv qiziki goh ko`zga ko`rinur. A.Oripov Ko`z oldimda ne hol bu? Odammisan yo pari?! Yulduzmisan, uchdingmi maskaningdan sarsari. Mumtoz adabiyotda shoirlar yor yuzini qizilligini lolaga o`shatdilar, Lutfiy esa yor yuzini qizilligini lolga o`xshatmaydi, aksincha lola qizillikni yor yuzidan o`g`irlab olgan, shuning uchun uyolib shaharga kira olmaydi, deb yozgan. Yuzingdin lola rang eltib, uyolib shahrga kirmas, Aning bo`ynin kishi bog`lab kelturmaguncha sahrodin. A.Oripov Lutfiy izidan borib, lola qizillikni yor yuzidan olgan, deb yozadi: Uyg`onguchi bog`larni kezdim, Topay dedim qirdan izingni. Yonog`ingdan rang olgan dedim, Lolazorga burdim yuzimni. Uchratmadim ammo o`zingni, Sen bahorni sog`inmadingmi? Mavlono Lutfiy she`riyatga dialogni olib kirgan. Mumtoz adabiyotda she`rlar, asosan, oshiq tilidan beriladi. Lutfiy lirikasida esa ma`shuqa ham so`zlaydi. Bu dialoglar she`rlardagi harakatni kuchaytiradi, ko`pgina javoblari zavqbaxshligi, yumorga yo`g`rilgani bilan diqqatga loyiqdir. Ayttimkim: Bu Lutfiyga jafo qilma, vafo qil, Ayturki: Bizning davrda ul rasm qolibdur. Lutfiyning ayrim g`azallari boshdin-oyoq dialog asosiga qurilgan. A.Oripov bu an`anani yanada rivojlantirdi: Der edim:- Jon yulduzim, vaslingga bir yetkaz meni, Der edi:- Ko`p sevmagay senday gunohkor bandani. Shoirlar yor yuzini oyga o`xshatdilar. Lutfiy va Sakkokiy esa oy yuzida dog`i borligi uchun bunday tashbeh qo`llamaydilar. Oydur sening olingda bu kun bir xabashiy qul, Tonsa yuzida zohir o`lur dog`i nishoni (Sakkokiy). A.Oripov ham oy yuzidagi dog`ni shunday she`rga solgan: Asrim, o`sha olis oy qorasini, Sanab bo`lguningcha bir zum tolmading. Shoir ijodida Xorazmiy va boshqa noma janrida asar yozgan shoirlar ta`siri sezilib turadi. Ma`lumki, Xorazmiy, Xo`jandiy, Amiriy, Mironshohlardan boshqa shoirlar noma janrida asar yozmagan bo`lsalar-da, bu janr an`anasi maktub shaklida davom etdi. Navoiy Xamsa sidagi eng jozibali o`rinlar Farhod va Shirin, Layli va Majnunlar maktublari berilgan o`rinlardir. A.Oripov ijodida noma janri an`analari maktub tarzida davom ettirilgan. Shoirning bu boradagi yangiligi shundaki, uning maktublari faqat ma`shuqaga emas, boshqalarga ham qaratilgan. Masalan, Kelajak avlodga maktub, Onamga xat. A.Oripov mumtoz adabiyotdagi an`anaviy timsollarga yangicha munosabatda bo`ladi. Barcha shoirlar o`z qahramonini ishq borasida Majnunga qiyos etadilar. Majnunni ishq borasida ideal qahramon qilib beradilar. Bobur esa bu masalaga yangicha yondoshadi. Bobur lirik qahramonini Majnundan ham yuksak deb ta`riflaydi. Bu an`ana negizidagi yangilik. Ishq istar bo`lsa Majnun aylagay payrovligim, Yo`lni ne bilgay kishi to rahnamo ko`rsatmagay. A.Oripov ham Majnun timsoliga munosabatda Bobur izidan boradi. Vahki, ishq sahrosida qoldim beishq tanho bu kun, Chiqma, Qays, ohim bilan yonmoqdadir sahro bu kun. Mumtoz adabiyotda charxi kajraftor teskari aylanuvchi falak birikmasi bor. Shoirlar charxi kajraftorning teskari ishlaridan noliydilar. Lutfiy qayda bir dono bo`lsa, u nodon javrini tortishidan ajablanadi: Yo`qturur yolg`iz bu Lutfiy joniga javri raqib, Qayda bir dono turur, ul javri nodon tortadur. Bobur charxi kajraftor ning qaysi bir teskariligini aytishni bilmaydi: Qaysi bir berahligini tole` gumrohning, Qaysi bir kajraftlig`ini charxi kajraftoring. Furqat Lutfiy baytlariga hamohang baytlar yaratgan: Charxi kajraftorining bir shevasidan dog`men, Ayshni nodon surib, kulfatni dono tortadur. Ana shu baytlar ta`sirida A.Oripov shunday fikr aytgan: Charxi kajraftorining shevasi doim shul erur, Vasl uyida g`ayr yana aytib yurar yallo bu kun. A.Oripov O`zbekistonni, uning tuprog`ini ulug`lar ekan, Furqat taqdiriga ishora etib, bu tuproq dardiga qon yig`lab o`tgan Bobur, Furqatlarga bu tuproq qanchalar qadrli, e`zozli bo`lganini ta`kidlaydi: Nechun bu tuproq deb yig`ladi Furqat, O, Qashqar tuprog`i, qashshoqmiding sen! A.Oripov ijodida mumtoz adabiyot janrlaridan quyidagi janrlarni kuzatamiz: g`azal, ruboiy, to`rtlik, muxammas, musaddas, musamman, masnaviy, muashshax. Bu janrlar ichida shoir ruboiylari haqida so`z yuritaylik. Bu janr mumtoz adabiyotda hajaz bahrining axrab va axram vaznlarida yozilgan. Yangi davr adabiyotida ruboiylar ko`proq barmoq she`r tizimida yaratilgan. Ular to`rt misradan iborat bo`lishi, qofiya tizimi, g`oyaviy mazmun jihatdan mumtoz ruboiyga mos keladi. A.Oripov mumtoz adabiyot janrlari ichida ruboiy janrida eng ko`p she`r yaratgan. Shoir ruboiylarida falsafiylikning kuchliligi, badiiyatning yorqiligi alohida ajralib turadi. Fikrimizning isboti uchun shoir ruboiylaridan birini tahlil qilaylik. Bulbul o`gay erur zog`lar orasida, Yugurik suv o`gay tog`lar orasida. Muhabbat dardidan bemor qalblarimiz, O`gay bo`lsak, ne tong, sog`lar orasida. Eng avvalo, ruboiy she`riy san`atlarga boy ekanini qayd etish zarur. Birinchi misrada bulbul va zog` so`zlaridan tazod san`ati yuzaga kelgan. Bu misrada r, undoshi, l undoshlari takroridan tavze, u unlisi takroridan asssonans san`atlari zohir bo`lmoqda. Ikkinchi misrada sifatlash (epitet), tanosub (suv-tog`), takrir (orasida), tavze ( r ), assonans ( a ), saji` mutavoze san`atlari qo`llangan. Sa`j deyilganda ko`pchilik nasrdagi qofiyanigina tushunadi. She`riy san`atlarga oid adabiyotlarda ham bu san`at haqida ma`lumotlar kam uchraydi. Vohid Tabriziyning Ja`mi muxtasar nomli kitobida sa`jning uchta turi haqida ma`lumotlar berilgan. Sa`jning uch turi bor: sa`ji mutavoze, sa`ji mutavazin, sa`ji mutarraf. Sa`ji mutavoze san`atida ikki so`z ham ohang, ham o`lchov jihatidan teng bo`lib, raviylar bir xil bo`lib, yozuvda bir harfdan farq qiladi. Unutting bir yo`li ahdu vafoni, Falakdanmu saboq olding jafoni ( Latofatnoma ). Sa`ji mutavozin san`ati yangroqdosh, ohangdosh, lafzdoshlikdan iborat bo`ladi. Muhabbat jomidin ichsang sharobe, Muhabbatnoma ga aytsang javobe ( Latofatnoma ). Sa`jning mutarraf shaklida esa ikki so`z bo`g`indosh bo`lmasa-da, roviydoshlik asosida ohangdoshlik hosil qiladi: Hamisha zoti poking bor bo`lsin, Saodat, baxt-u davlat yor bo`lsin. ( Latofatnoma ). Bor-yor so`zlari o`zak jihatdan boshqa-boshqa so`zlar bo`lsa ham, raviy ( r ) lari bir xil bo`lgani uchun sa`ji mutarrafdir. Ruboiy tahliliga qaytaylik. Uchinchi misrada istoira ( muhabbat dardi ), sifatlash ( bemor qalb ), tavze ( d ), assonans ( a ) san`atlari qo`llangan. To`rtinchi misrada takrir ( o`gay ), sa`ji mutavoze (zog`-tog`-sog`) san`atlari qo`llangan. Ruboiydagi bulbul-zog` timsollari orqali tazod hosil qilish Sayfi Saroiy ijodida uchraydi. Shoir Vasf-ul shuaro masnaviysida ana shunday tazod qo`llangan edi: Jahon shoirlari ey gulshani bog`, Kimi bulbuldurur so`zda kimi zog`. A.Oripov ruboiysi ana shunday san`atkorlik bilan yaratilgan. Shoir ijodida to`rtlik janri ham uchraydi. Bu janr mazmuni, hajmi jihatidan ruboiy janriga o`xshasa-da, qofiya tizimi bilan farq qiladi. To`rtliklar qadimiy janr bo`lib, Mahmud Qoshg`ariyning Devonu lug`otit turk asarida ilk namunalari uchraydi. Boqmas budun sovuq so`z, Yudqi, yuzi saranka. Qazg`an ulich tuzunluk, Qalsun chaving yarinqa. Mazmuni: Boqmas jahon sovuq so`z, Shilqim, yuzsiz, baxilga. Yoqimli bo`l, xushxulq bo`l, Qolsin noming ko`p yilga.