Abdulla qodiriy nomidagi jizzax

 
4. Хаёлнинг индивидуал 
хусусиятлари ва ривожланиши 
G.S. Altshuller ijodiy masalarni hal qilishning yaxlit nazariyasini ishlab 
chiqdi. U ijodkorlikning besh darajasini ajaratdi. Birinchi daraja masalalari 
ushbu maqsadga mo‘ljallangan vositalarni qo‘llash bilan hal etiladi. Bunda 
umumiy qabul qilingan va ma’lum bo‘lgan bir necha xil echimlarni fikran 
tanlab olish talab etiladi. Bunda ob’ektning o‘zi o‘zgarmaydi. Bunday 
masalalarni echish vositalari yagona tor mutaxassislik doirasida bo‘ladi. 
Ikkinchi darajali masala ob’ekt ko‘rinishini zarur samaraga ega bo‘lish 
maqsadida bir muncha o‘zgartirishni talab etadi. Bunda bir necha o‘nlab 
variantlarni tanlash mumkin. Bunday masalalarni echish vositalari bir soha 
bilimlariga tegishli bo‘ladi. Uchinchi daraja masalalarining to‘g‘ri echimi 
yuzlab 
noto‘g‘ri 
echimlar 
orasida 
yashiringan 
bo‘ladi, 
chunki 
takomillashtirilayotgan ob’ekt jiddiy o‘zgartirilishi zarur. Bu daraja 
masalalarning echish usullarini o‘xshash soha bilimlarida izlashga to‘g‘ri 
keladi. To‘rtinchi daraja masalalarini echishda takomillashtirilayotgan 
ob’ekt to‘laligicha o‘zgartiriladi. Odatda, bunday masalalarning echimi fan 
sohasining kam uchraydigan ta’sir va hodisalar orasidan izlanadi. Beshinchi 
daraja masalalarini hal etishga takomillashtirilayotgan ob’ekt tuzilishini 
o‘zgartirish bilan erishiladi. Bunda tadqiqotlar va xatoliklar soni ko‘p karra 
oshadi, vositalar esa hozirgi zamon fani imkoniyatlari doirasidan tashqarida 
bo‘lishi mumkin. SHuning uchun, avvalo, kashfiyotni amalga oshirib, so‘ngra 
yangi ilmiy ma’lumotlarga tayangan holda ijodiy masalaning echimini topish 
zarur. 
Altshuller fikriga ko‘ra, ijodiy masalalarni hal etishning muhim 
usullaridan biri ularni yuqori darajalardan quyilariga ko‘chirishdir. 
SHunday qilib, yuzaga kelgan obrazlarning tuyulayotgan engilligi, 
ixtiyoriyligiga qaramasdan, xayolda voqelikni ijodiy o‘zgartirish o‘z 
qonunlariga bo‘ysunadi va ma’lum usullar bilan amalga oshiriladi. YAngi 
tasavvurlar ongda mavjud bo‘lganlar asosida tahlil va umumlashtirish 
operatsiyalari yordamida yuzaga keladi. Oqibatda, xayol jarayonlari 
boshlang‘ich tasavvurlarning fikran tarkibiy qismlarga ajratish va ularni yangi 
uyg‘unlikda birlashishidan iborat bo‘ladi. Bundan kelib chiqadiki, ijodiy 
jarayon xayol oddiy obrazlarining shakllanishida ishtirok etadigan xuddi 
o‘sha mexanizmlarga tayanadi. 
Xayolning individual xususiyatlari 
odam xayolining rivojlanish darajasi va 
ko‘proq foydalanadigan obrazlar tipiga 
ko‘ra tafovutlanishida ifodalanadi. 
Xayolning rivojlanganlik darajasi 
o‘tmishdagi tajriba ma’lumotlarining obrazlar yorqinligi va chuqurligi bilan 

---

176 
qayta ishlash, shuningdek, bu qayta ishlash natijalarining yangiligi va 
anglanganligi bilan xarakterlanadi. Xayolning kuchli va to‘laqonliligi xayol 
mahsulotining haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan va mo‘‘jizaviy obrazlar, 
masalan, 
sehrli 
ertaklar 
mualliflarida 
oson 
baholanadi. 
Xayol 
rivojlanganligining zaifligi tasavvurlarni quyi darajada qayta ishlanishi bilan 
ifodalanadi. Xayol rivojlanishining zaifligi ma’lum vaziyatni ko‘rgazmali 
tasavvur etish malakasini talab etuvchi mantiqiy masalalarni echishda 
qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. Xayolning etarli darajada rivojlanmaganligida 
emotsional jihatdan boy va har tomonlama hayot kechirish mumkin emas.
Odamlar xayol obrazlarining yorqinligi darajasiga ko‘ra, aniqroq 
farqlanadi. Bir xil odamlar xayol obrazlarining o‘ta yorqinligi, boshqalar –
o‘ta rangsiz tasavvurlar bilan farqlanadilar. Xayol rivojlanganligining yuqori 
darajasini ijodiy mehnat bilan shug‘ullanuvchilar,- yozuvchi, rassom, 
musiqachi, olimlarda ko‘rishimiz mumkin. 
Odamlar o‘rtasidagi farqlar ustun bo‘lgan xayol xususiyatlariga nisbatan 
aniqlanadi. Xayol tomonidan hosil qilingan obrazlar asosidagi sezgilar turiga 
bog‘liq ravishda odatda, obrazlarning ko‘rish, eshitish, motorli va ko‘rish-
eshitish-harakat tiplari ajratiladi. Xayolning sof tiplari juda kam uchraydi, 
odamlar ko‘proq xayolning aralash tipiga ega bo‘ladilar, chunki hayotda bir 
vaqtning o‘zida ko‘rish, eshitish va motorli sezgilarga tayanamiz. Bunda 
xayol tiplaridan birining ustunligi kuzatiladi. 
Turli odamlarda xayol ularning kasbiy faoliyati va ustun bo‘lgan 
ehtiyojlar sohasi bilan belgilanadi. 
Inson rivojlangan xayol bilan tug‘ilmaydi. Uning rivojlanishi 
ontogenezda sodir bo‘ladi va keyinchalik xayol obrazlarining yaratilishi 
uchun material bo‘lib xizmat qiladigan tasavvur zahirasining to‘planishini 
talab etadi. Xayol ta’lim-tarbiya jarayonida, shuningdek, tafakkur, xotira, 
iroda va sezgilar bilan birlikda shaxs rivojlanishi bilan uzviy aloqada 
rivojlanadi. 
Xayolning birinchi ifodalanishi idrok jarayoni bilan uzviy bog‘langan. 
Idrok qilish va xayol o‘rtasidagi uzviy aloqa bola o‘z o‘yinlarida olgan 
taassurotlarini avval idrok qilingan jismlarni xayolda o‘zgartirigan holda 
qayta ishlay boshlaganida namoyon bo‘ladi. Stul samolyotga, quticha – 
avtoulovga aylanadi. 
Xayol rivojlanishining muhim bosqichi bolaning nutqni egallaydigan 
yoshi bilan bog‘liq. Nutq bolaga xayolga faqat aniq obrazlarni emas, balki 
mavhum tasavvur va tushunchalarni ham kiritish imkonini beradi. nutqni 
egallash bosqichi bolaga jismning alohida qismlarini oson ajratish va xayolda 
ulardan foydalanish imkonini beruvchi amaliy tajribaning oshishi va 

---

177 
diqqatning rivojlanishi bilan birgalikda kechadi. Ushbu bosqichning asosiy 
xususiyati xayol obrazlari paydo bo‘lishining ixtiyorsizligidir. Xayol 
rivojlanishining keyingi bosqichi uning faol shakllarining yuzaga kelishi va 
xayolning ixtiyoriyligi bilan bog‘liq. Maktab yoshida xayolda muhim 
o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. O‘qitish jarayonida reproduktiv va ijodiy xayol faol 
rivojlanadi. SHunday qilib, insonda xayolning rivojlanishi qator omillarga 
bog‘liqdir.