Abdulla qodiriy nomidagi jizzax

 
1. «Шахс» тушунчаси тарихи ва 
уни
психологик тарзда тушуниш 
g) mustaqillik. 
5. Bolalarda iroda sifatlarini tarbiyalashda asosiy o‘rinni ... egallaydilar: 
a) ota-onalar; 
b) maktab; 
v) tengdoshlari; g) barcha javoblar to‘g‘ri. 
5-Modul. SHAXS VA UNING XUSUSIYATLARI. 
 
16-MAVZU: 
SHAXS
 
REJA: 
1. «SHaxs» tushunchasi tarixi va uni psixologik tarzda tushunish. 
3. SHaxs tuzilishi. 
4. SHaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy nisbatlar muammosi. 
5. SHaxs haqida psixologik nazariyalar. 
6. O‘zini anglash, o‘zini baholash va shaxsiy da’vogarlik darajasi.
7. SHaxsning psixologik himoyasi. 
8. SHaxs shakllanishi va taraqqiyoti. 
TAYANCH TUSHUNCHALAR: 
Individ - biologik turning umumiy irsiy xossalarini tashuvchi biologik 
organizm (har bir odam individ bo‘lib tug‘iladi). 
Endopsixika - shaxs psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida psixik 
elementlar va funksiyalarning o‘zaro bog‘liqligi. 
Ekzopsixika - shaxs munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, 
mayllari, ideallari, maslagi, hukmron hissiyotlari, egallagan bilimlari,
tajribalari. 
E’tiqodlar – shaxsni o‘z qarashlari, tamoyillari, dunyoqarashiga 
muvofiq ravishda harakat qilishga undovchi motivlar tizimi. 
SHaxs 
tushunchasi 
«yuz», 
«soxta qiyofa» so‘zlaridan kelib 
chiqadi. Qadimgi rus tilida «soxta 
qiyofa» so‘zi «rol», ya’ni, odam 
boshqalar 
bilan 
muloqotda 
bo‘lganida kiyib oladigan biror-bir ijtimoiy niqob ma’nosini anglatuvchi
«rol»ni bildirar edi. Lotincha persone so‘zi ham shu ma’noni anglatadi. Per 
sonare – niqob ortidan so‘zlashish. Qadimgi yunon, keyinchalik esa qadimgi 
rim teatrlarida akter sahnaga u yoki bu – yovuz, laganbardor, payg‘ambar, 

---

270 
qahramon xarakterlari chizilgan niqobda chiqardi. Niqobning bo‘yoqlari 
ijtimoiy vazifani bajaruvchi, u yoki bu rolni ijro etayotgan insonning ahloqiy 
belgilariga ishorat edi. 
Qadimgi YUnonistonda «shaxs» tushunchasiga mos keluvchi atama 
ishlab chiqilmagan edi. O‘zining betakror taqdiriga ega bo‘lgan shaxs haqida 
Aflotun bilmas edi, bilishni ham xohlamasdi. Uning o‘rnini ruh egallagan edi.
Arastuning «Jon haqida» asari hozirgi zamon psixologiyasiga yo‘l ochib 
berdi. 
Qadimgi Rim oldinga qadam tashladi. Rim huquq ilmida yunoncha 
boshning yuz qismini, tashqi ko‘rinish, bundan tashqari, tragediyada ishtirok 
etuvchi ijrochini belgilovchi prosopon o‘rniga, lotincha persona so‘zi 
qo‘llanildi, bu so‘z avvaliga, yunoncha so‘zga o‘xshab, tragediyadagi 
akterning roli va niqobini anglatar edi. Lekin keyinchalik alohida individning 
nomi sifatida saqlanib qoldi. Rim fuqarosi huquqiy va diniy zot, avlodlar 
ismi-sharifi va mulk egasi sifatida ta’riflanadi. 
SHarqda umuman boshqacha holat edi. Induizm va buddizmda shaxs 
inkor etilib, faqatgina «o‘zlik» e’tirozsiz tan olinadi. 
K. YUngning psixoanaliz nazariyasiga asosan «shaxs» tushunchasi 
odamning jamiyatdagi ijtimoiy roli bilan bog‘liq. Hayoti jarayonida u ijtimoiy 
talablarga mos ravishda o‘zini tutishni o‘rganadi. Har bir kasb uchun, masa-
lan, jamiyat a’zosi taqib yuradigan ma’lum niqob xosdir. SHaxs xarakterni 
tashkil etuvchi bo‘lib hisoblanmaydi, lekin u bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ichki 
«Men»ning himoyasi sifatida faoliyat yuritadi. 
Ko‘pgina tillarda mavjud bo‘lgan «o‘zlikni yo‘qotish» iborasi o‘zining 
egallab turgan o‘rnini va darajasini yo‘qotishni bildiradi.
SHarq tillarida (xitoy, yapon) shaxs tushunchasi odamning yuzi bilan 
emas, balki butun tanasi bilan bog‘lanadi. Evropa an’analarida yuz tana bilan 
birgalikda o‘rganiladi, chunki inson chehrasi ruhining timsolidir, xitoyliklar 
tafakkurida esa «hayotchanlik» tushunchasiga individning ham ma’naviy, 
ham vujudiy sifatlari kiradi. 
SHu asosda, avval boshidan «shaxs» tushunchasiga ma’lum hayotiy 
rollarni ijro etganda o‘ziga xoslikka ega bo‘ladigan tashqi, yuzaki ijtimoiy 
obraz – qandaydir «shaxs», atrofdagilarga qaratilgan ijtimoiy yuz ifodasi 
kiritilgan edi . 
Pedagogika, psixologiya va falsafada shaxsga o‘xshash ko‘plab qarama-
qarshi ta’riflari keltirilgan ilmiy tushunchani uchratish amri mahol. Mashhur 
ruhshunos V.P. Zinchenko fikriga ko‘ra: ««Inson» tushunchasi bilan faqat
«shaxs» tushunchasi raqobatlashishi mumkin». Olim D.B. Elkonin 

---

271 
adabiyotlarda shaxsning yigirmaga yaqin ta’rifini ko‘rib chiqqandan so‘ng 
uning o‘zi shaxs emasligini xulosa qildi.
Narx tushunchasini tilla tanga yoki qimmatli qog‘ozning fizik-kimyoviy 
tarkibini tadqiq qilish bilan tushuntirish qiyinchilik tug‘dirgani kabi, faylasuf 
E.V. Ilenkovning yozishi bo‘yicha, shaxs sir-cinoatini inson miyasi 
xususiyatlariga tenglashtirib bo‘lmaydi. SHaxs miya tuzilishi bilan emas, 
balki, insonning insonga bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan 
belgilanadi. 
Voqeiy shaxs o‘zini «umumiy natijalar» nomini olgan ijtimoiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan natijalarni yaratishda anglaydi. Aflotun va Spinoza, 
Betxoven va Napoleon, Tolstoy va Mikelandjelo – bunday, odatiy holatlarni 
sindiradigan ijtimoiy ahamiyatga molik ishlar mujassam bo‘lgan shaxslarni 
boshqalar bilan adashtirib yuborish mumkin emas. SHaxslar ko‘lami, E.A. 
Ilenkovning odilona fikriga ko‘ra, faqat ularnigina emas, boshqalarni ham 
qiziqtiradigan o‘zlarining faoliyatlari ko‘lami bilan o‘lchanadi. 
YAna bir mashhur faylasuf M.K. Mamardashvili tasdiqlashicha: 
«SHaxs – bu turmush tarzi, uning shakli, hayotning alohida holati, 
evolyusiyasining noyob topilmasi. SHaxs – bu «tabiatning yirik 
mushohadasi». SHunday ta’rif bergan bo‘lardim. Uning ifodalanishlarga 
moyilligi barcha narsalarni bilishga yoki boshqa yuksak belgilarga bog‘liq 
emas. Tushunsangizchi, axir insonning eng muhim ehtirosi – bu ro‘yobga 
chiqmoq, amalga oshmoq, sodir bo‘lmoq»
45
. 
Ruhshunoslar individning jamiyat hayotidagi faol ishtirokini shaxsning 
asosiy belgilari, deb hisoblaydilar. B.G. Ananev «shaxs»ga «jamiyatning 
insonga uning ma’lum tarixiy rivojlanishi davrida ko‘rsatadigan ko‘plab 
iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ahloqiy va boshqa ta’sirlari ob’ekti» sifatida ta’rif 
beradi. A.N. Leontev fikriga ko‘ra, «shaxs insonning ijtimoiy-tarixiy va 
ontogenezdagi taraqqiyotining nisbatan kechki mahsulotidir. SHaxs 
o‘zlashtirib olingan rollar tizimidir («rol» – bu biror-bir ijtimoiy guruh 
tuzilishida ma’lum o‘rinni egallagan insonning kutilgan hulq-atvoriga javob 
beradigan dastur; bu insonning jamiyat hayotidagi ishtirokining tuzilishga ega 
bo‘lgan usulidir)». SHaxs taraqqiyoti individning ijtimoiylashuvi va tarbiya 
topishi sharoitlarida amalga oshiriladi. Umumiy psixologiyada ko‘pchilik 
hollarda shaxs sifatida qandaydir yadro, mag‘iz, individning turli ruhiy 
jarayonlarini birlashtiruvchi va uning faoliyatiga zaruriy ketma-ketlik va 
barqarorlik bag‘ishlovchi yig‘indi va amodal boshlang‘ich modda tushuniladi. 
L.S. Vigotskiy ijtimoiy tajribasiz, uning ichki ishlanmasiz, so‘ngra uni 
yana qayta ishlangan shaklda ichkaridan ishlab chiqarmasdan turib, shaxsning 
45
Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию. М., 1990. Б.173. 

---

272 
taraqqiy etishi mumkin emasligi (interiorizatsiya va eksteriorizatsiya 
qonunlari) haqida yozgan edi. 
Bu xususda psixologlarga tarix fanining ba’zi bir namoyondalari ham 
qo‘shiladilar. G.S. Knabening ta’kidlashiga ko‘ra, ««shaxs» insonning 
jamiyat hayotidagi ishtirok i va hayotda tutgan o‘rni nuqtai nazaridan insonga 
xos xususiyatdir». V.A. SHkuratov quyidagi definitsiyani keltiradi: «SHaxs 
jamiyat a’zosi va faoliyatdagi mavjudotning ifodalanishini ijtimoiy turlarga 
ajratish… SHaxsni uning ijtimoiy va madaniy doirasi, kelib chiqishi, kasbi, 
o‘z tipi va h.k.larning xususiyatlaridan yig‘ib olish mumkin ». 
Hozirgi kunda psixologiya shaxsni insonning jamiyatdagi hayotida 
shakllanadigan ijtimoiy-psixologik hosila sifatida tushuntiradi. Odam ijtimoiy 
mavjudot sifatida boshqa odamlar bilan munosabatlarga kirishganida va bu 
munosabatlar uning shaxsini shakllantiruvchi hal qiluvchi omilga 
aylanganida, u yangi sifatlarga ega bo‘ladi. 
CHet el psixologiyasida inson shaxsi sifatida barqaror belgilar 
majmuasini tashkil etuvchi temperament, sezgirlik, motivlar, layoqatlar, 
mayllar, turli hayotiy vaziyatlarga moslashayotganida aynan shu insonga xos 
bo‘lgan fikrlar oqimi va hulq-atvorini belgilab beradigan ma’naviyat 
tushuniladi. J. Godfruaning fikricha, shaxs umumiy holda ham irsiy, ham 
ijtimoiy-madaniy ta’sirlar bilan belgilanadi. «SHaxs» tushunchasi o‘z ichiga 
tabiiy xossalar (jins, temperament va h.k.) asosida ijtimoiy muhit (oila, 
maktab, «boshqa ahamiyatlilar») va faoliyat (o‘yin, bilish, mehnat) bilan faol 
o‘zaro ta’sirlar jarayonida hosil bo‘lgan individga xos bo‘lgan ijtimoiy sifatlar 
yig‘indisini birlashtiradi. 
Inson shaxsi, keng tarqalgan tasavvurlarga qarshi o‘laroq, 30-yoshga 
etgunicha o‘zgarmasdan qolmaydi. Misol keltiradigan bo‘lsak, Kaliforniya 
Universitetining bir guruh olimlari 130 mingdan ortiq odamlarning «Katta 
Beshlik» (vijdoniylik, murosaga kelish layoqati, nevrotizm va ekstravertlik) 
nomi bilan ma’lum shaxsiy sifatlarini tahlil qilganlar. Bu sifatlar kayfiyatga 
bog‘liq emas, shuning uchun etarlicha ishonchli tarzda namoyon bo‘ladi. 
Odamlar yosh o‘tishi bilan hayotiy ixtiloflarni tezda bartaraf etishga 
o‘rganadilar, xususan, shafqatliroq va mehribonroq bo‘lishga intiladilar.
Aniqlanishicha, ayollarda, erkaklardan farqli o‘laroq, yosh o‘tishi bilan 
nevroz holatlari kamayadi. Ikki jins vakillarida samimiylik bir oz kamayadi. 
Olimlarning fikriga ko‘ra, 20–30 yoshlilarda murakkab vazifalarni bajarishda 
va tashkilotlar tuzishda ko‘mak beradigan vijdoniylikning kuchayishi 
kuzatiladi. Murosaga kelishga moyillik, aksincha, ko‘pchilik holatlarda 30 
yoshdan so‘ng yorqin namoyon bo‘ladi. 

---

273