Abdullayeva sarvinoz

Isig’so’z( shirin so’z) birikmalarida metaforik ma’no ko’chishyuzaga kelgan 
bo’lib, issiqso’zi asli “jism tarkibida molekulalar harakati natijasida yuzaga 
keladigan va jismlarni qizdiradigan, isitadigan kinetic energiya, issiqlik, 
harorat”(O”TIL II 233-bet) ma’nosini bildiradi. Ushbu (isig’so’z) 
birikmasida issiq so’zining bosh (energiya, harorat) ma’nosi chekinib, 
ko’chma “kishiga xush keladigan, yoqimli” semasi yuzaga chiqqan va 
natijada “yoqimli so’z” ma’nosi hosil bo’lgan. Yusuf Xos Hojib o’z asarida 
bunday ma’no ko’chish usullaridan keng foydalangan. Bu esa baytdagi 
ma’no rang-barangligi-yu ifodaning aniqligini ta’minlagan 
Neku bar ajunda o’limdin qatug’,
O’lumug’ saqinsa ketar ming tatig’.
O’lum bir tengiz ul uchi yo’q tubi, 
Baqa ko’rsa etru tubi yo’q batug’. 
*** 
Nima bor jahonda o’limdan o’tar.
O’lim esga tushsa halovat ketar. 
Tagi va tubi yo’q dengizdir o’lim, 
Bilibqo’y, chuqur u, tubiga yutar. 
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi ) 
Ushbu she’rda dengiz so’zida ma’no ko’chishining metafora usuliga asoslanilgan. 
Bunda (O’lumtengiz) dengiz leksemasining bosh ma’nosi “ keng maydonni 
egallagan;okeanning quruqlikka tutashgan yoki quruqlikka yorib kirgan 
bo’lagi,okeannig quruqlik yoki orol, yarimorollar bilan ajralgan qismi” (O”TIL I 
597-bet) ma’nosidir. O’lumtengizbirikmasida metaforani hosil qilish uchun belgi-
hajmga tayanilgan. Dengiz leksemasining suv bilan to’lganlik semasi chetlashib, 
chegarasizlik, tubsizlik semasi kuchaytirilgan.Natijada “tubi, oxiri yo’q o’lim” 

---

72 
ma’nosi yuzaga kelgan. Bu esa ma’noda ta’sirchanlikni oshirishga xizmat 
qilmoqda.
Bir predmetga (bazan harakatga) xos belgining nomi boshqa bir predmetdagi 
belgiga ko’chirilishi bu metaforaning bir ko’rinishidir.
34
Masalan, og’ir so’zi bilan 
yuzaga kelgan ma’no ko’chishlari. Bunday misollar Yusuf Xos Hojib tilida ham,
“Qutadg’u bilig”ning Boqijon To’xliyev tomonidan ishlangan tabdilida ham juda 
ko’plab uchraydi: