Abdullayeva sarvinoz

 
 

---

27 
II BOB. Qutadg’u bilig” asaridagi so’zlarning shakl va ma’no 
munosabatiga ko’ra turlari. 
1.1 Asarda qo’llangan sinonim so’zlarning o’ziga xos xususiyatlari 
Ma’lumki, tilning boyligi va nutqning jozibadorligi, ta’sirchanligini 
ta’minlashda sinonimlarning ahamiyati katta. Sinonimik qatorni tashkil etgan 
so’zlar qaysidir ma’no qirralari bilan bir-biridan farqlanadi va o’z navbatida ma’no 
nozikligini ta’minlaydi. “Sinonimlar nutqda qaytariqlarga yo’l qo’ymaslik, nutqni 
ravon tuzish imkoniyatini beradi. “
17
Shaklan har xil ,ammo bir tushunchani turli bo`yoq va ottenka tusi bilan 
ifodalaydigan leksemalar sinonim deyiladi. Sinonim leksema orasidagi 
munosabat deb yuritiladi.
18
Sinonim leksema sememalaridagi atash va vazifa semasi aynan bir xil bo`lib, ifoda 
semasi farqlanadi. 
Bir umumiy ( birlashtiruvchi ) ma`nosi bilan o`zaro bog`lanuvchi so`zlar 
gruppasi sinonimik qator deyiladi. Sinonimik qator ikki yoki undan ortiq so`zdan 
tashkil topishi mumkin. So`zlarni sinonim qiladigan narsa ularning bir xil ma`noga 
egaligi ekan, ko`p ma`nosida boshqa so`zlar bilan sinonim bo’lishi mumkin. 
Boshqacha aytganda, ko`p ma`noli so`z har bir ma`nosi bilan boshqa-boshqa 
sinonim qatorda bo`lishi mumkin.
19 
Sinonimlar odatda bir xil ma`noli so`zlar, bir-biriga yaqin ma`noli so`zlar, 
yaqin yoki bir ma`noli so`zlar, lekin uslubiy bo`yoqlari qo`llanish sathlari 
faqlanuvchi so`zlar sifatida ta`riflanadi. Ta`riflardan ko`rinib turibdiki, sinonimlar 
17
O’zbek tili leksikologiyasi. Toshkent: 1981-yil 244-bet.
18
To`xliyev B, Shamsiyev M, .Ziyodova J .O`zbek tili o`qitish metodikasi .Toshkent:2006.70-bet. 
19
Shoabdurahmonov Sh va boshqalar.Hozirgi o`zbek adabiy tili.Toshken:,1980.114-bet. 

---

28 
chegarasi fanda unchalik aniq emas, cho`chimoq-hayiqmoq-qo`rqmoq qatorida 
harakat belgi darajasi turlicha atalmoqda.
20
Sinonimlarning mohiyatini to`g`ri tushunish uchun ikki hodisani bir-biridan 
farqlash lozim: 
1.Tushuncha va so`z, ularning o`zaro munosabati; 
2.So`z va uning ma`nolari, har bir so`zning ma`no ottenkalari.
21
Ma`nodoshlik qatoridagi leksemalarning ifoda semasi turli-tuman , ularning 
ayrimlari quyidagilar: 
1.Ijobiy yoki salbiy baho yoxud munosabat semasi; 
2. Leksemalarning qo`llanish davrini ko`rsatuvchi sema:”eskirgan”, “yangi”, “o`ta 
yangi”, “arxaik”. 
3. Leksemalarning qo`llanish doirasini ko`rsatuvchi sema: “shevaga xos”, 
“so`zlashuvga xos”, “kitobiy”, “ko`tarinkilik” va boshqalar. 
Shuning uchun ham an`anaviy sinonimlarni: 
1. Bir atalmishni (denotatni , borliq-hodisani) turli munosabatlar bo`yog`i bilan 
atovchi so`zlar guruhi; 
2. Atalmishdagi belgini turli darajalarda ifodalovhi so`zlar guruhi.
22
Sinonimlar obrazlilik, emotsionallik, ta’kidni ta’minlash maqsadida ham 
keng qo’llanadi. Buni Yusuf Xos Hojib asari misolida ham ko’rishimiz mumkin: 
Qamug’ nangka vaqt ul, kuni belguluk,