Abdusattorovichning iqtisodiyot

3.3-chizma
Bozorning vazifalari 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bozor turli xil vazifalarni bajarsa-da, ular o‘zaro bog‘liq va bir-birini taqozo 
qiladi. Bozorning iqtisodiy mazmunini chuqurroq tushunish uchun uning turlari va 
ichki tuzilishini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
 
 
5. Bozorning turlari va tuzilishi 
Hozirgi davrda bozor murakkab tuzilishga egadir. Bozorning ichki tuzilishi 
murakkab bo‘lganligi sababli uni turkumlashga quyidagi mezonlar asos qilib 
olinadi: bozorning etuklik darajasi, sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi, 
bozor sub’ektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, iqtisodiy aloqalar tavsifi va 
boshqalar.
Bozorning etuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, erkin (klassik) 
bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo‘linadi. Rivojlanmagan, 
shakllanayotgan bozor tasodifiy tavsifga ega bo‘lib, unda tovarni tovarga 
ayirboshlash (barter) usuli ko‘proq qo‘llaniladi. Bozorning bu turi tarixan hali 
haqiqiy pul mavjud bo‘lmagan davrga to‘g‘ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham 
ayrim mamlakatlarda pul inqirozga uchrab, ijtimoiy ishonchni yo‘qotgan, bozor 
iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ham bozorning bunday turi amal qilishi mumkin.
Бозорнинг
вазифалари 
Тартибга 
солиш 
Рағбат-
лантириш 
Нархни 
ташкил
этиш 
Назорат 
қилиш 
Интег-
рация-
лаш 
Ахборот 
бериш 
Восита-
чилик 
Тежам-
корлик 
Бозор субъектларининг 
манфаатларини рўёбга
чиқариш 
Иқтисодиётни 
соғлом-
лаштириш

---

Erkin (klassik) bozor – tovar va xizmatlarning har bir turi bo‘yicha juda ko‘p 
ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo‘lib, 
ular o‘rtasida erkin raqobat amal qiluvchi, narxlar talab va taklif o‘rtasidagi 
nisbatga qarab erkin shakllanuvchi bozordir. Erkin bozorda raqobatning turli 
usullari qo‘llanilib, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanishi ro‘y beradi. 
Hozirgi zamon rivojlangan bozori ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni 
ta’minlash va aholini ijtimoiy himoyalash maqsadida bozor aloqalarining davlat 
tomonidan tartibga solib turilishiga asoslanadi. Demak, davlat ham bozor 
ishtirokchisi bo‘lib, u bozor aloqalarini tartiblashtiradi va boshqaradi. Hozirgi 
zamon rivojlangan bozorida turli xil birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat 
qiluvchi sohalar taraqqiy etgan bo‘ladi. Raqobatning asoratli kurashlari, aholining 
tabaqalashuvi yumshatilib, ularning daromadlari o‘rtasidagi tafovutlar me’yor 
darajasida ushlab turiladi.
Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo‘lishi mumkin. Bular mahalliy bozorlar 
(Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bozori, London bozori, Nyu-York bozori, 
Pekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O‘zbekiston bozori, Rossiya bozori, 
Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar); hududiy 
bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozori, G‘arbiy Evropa bozori) va nihoyat 
jahon bozori. 
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko‘ra bozorlar quyidagi 
turlarga bo‘linadi: iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish 
vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy-
texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori. 
Muomalaga chiqadigan sub’ektlarning xususiyatiga ko‘ra ulgurji va chakana 
savdoni ajratish mumkin. CHakana savdoda asosan sotib oluvchilar fuqarolar 
hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do‘konlar va boshqalar 
esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda mahsulotlar yirik partiyalarda 
ko‘tarasiga sotiladi.
Bozorning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib iste’mol tovarlari va xizmatlar 
bozori hisoblanadi. Bu bozorda xo‘jalik sub’ektlarining barcha uchta turi: uy 
xo‘jaliklari, davlat va korxonalar qatnashadi. 
Iste’mol tovarlari va xizmatlari bozorining maxsus turi intellektual tovarlar 
bozoridir. Bu bozorda aqliy mehnat mahsuli bo‘lgan tovarlar – ilmiy g‘oyalar, 
texnika yangiliklari, san’at va adabiyot asarlari, har xil axborotlar oldi-sotdi 
qilinadi. Intellektual bozor tarkibida ilmiy-texnika ishlanmalarini ayirboshlash 
katta o‘rin tutadi. U amalda patent, litsenziya va nou-xau sotishdan iborat bo‘lib, 
bu bozorda asosan innovatsiya firmalari ish ko‘radi. Mazkur firmalar yangiliklar 
yaratish, bozorda sotish va ishlab chiqarishga joriy etish bo‘yicha xizmat 
ko‘rsatadi. 
Ishlab chiqarish vositalari (resurslar) bozorida tovar sifatidagi mehnat 
vositalari va materiallar oldi-sotdi qilinadi. Bu bozorda mashina, asbob-uskuna, 
xomashyo, yoqilg‘i va materiallar kabi ishlab chiqarish vositalari ulgurji ravishda 
sotiladi. Resurslar bozoridagi tovarlar shaxsiy iste’molga emas, ishlab chiqarish 
iste’moliga xizmat qiladi, ya’ni ishlab chiqarish talabini qondiradi. 

---

Bozorning barcha sub’ektlari o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar iste’mol tovarlari 
va resurslar bozori orqali ancha to‘liq va yorqin namoyon bo‘ladi (5.4-chizma).