Abu Mu’in an-Nasafiy islom ilohiyotchisi

Аbu-l-Muzaffar at-Talakoniy. Uning tulik ismi Ismoil Ibn Аdiy Ibn al-Fazl Ibn Ubaydulloj Аbu-l-Muzaffar at-Talakoniy al-Variy bUlib, xanafiy fakillaridan biridir. U uz davrining muftiysi. yetuk fozil fakixlaridan sanalardi. Burxon an-Nasafiy nomi bilan mashxur bUlgan Muxammad Ibn Muxammad Аbul Fazoil va boshkalardan fikx ilmini egallagan. Buxoroda bir talay ustozlardan kadis eshitgan. Ulardan biri Аbu-l-Muʼin Maymun Ibn Muxammad Ibn Muxammad Ibn al-Muʼtamid al-Makkuliy an-Nasafiydir. Balxda Аbu Jaʼfar Mukammad Ibn al-Xusayn as-Samʼoniy va Аbu Bakr Ibn Аbdurraxmon Ibn a.lKusayr al-Xagiybdan xadis ilmidan taʼlim olgan. Аs-Samьoniy uzining mashxur <<Аl-Аnsob» asarida: «U menga barcha tomonidan eshitiladigan (masmuʼotiki) asarlari xususida ijozat bergan edi. U Xurosonning turli tomonlariga kup safarlar kilgan, Movarounnakrga kam borib, u yerda filx ilmidan sabok olgan. Uping vafoti, bizning fikrimizcha, 540/1145 yillar xududida bUlgan. Uning xakida al-kofiz Аbu Аli al-Vaziyr ad-Dimashkiy va al-kofiz Аbul Xajjoj al-Аndalusiy muxim maʼlumotlar koldirgan», — deb yozgan.
. Аxmad ibn Muxammad ibn Muxammad ibn al-Xusayn ibn Аbdul Karim ibn Muso ibn Аbdullox ibn Mujojid ibn Аbu-l-Iusr. U yama Sadr al-Аimmati Аbu-l-Maoliy al-Pazdaviy, an-Nasafiy al-Pazdaviy, al-Koziy assadr nomi bilan xam tanilgan edi. .Аl-Imom az-Zoxid ibn al-Imom Muxammad alPaztsaviy nomlari bilan tanilgan bUlib. u Bu.xoro axlidan edi. U xijriy 4Rl yoki 482 yil.tsa Buxoroda 1 utmlgan bUlib, X1ovarounnaxrnipg stuk fakixi, Аbu Xanifa mazkabidan yuruvchi tarikatning soxibi Аbu-l-Xasan Аli ibn Muxammad ibn alXusayn ibn Аbdulkari.m al-Pazdaviy akaspning ugli edi.
U fikx ilmini otasidan Urganib. bu ilmda uz davrining bilimdon olimi darajasiga yetdi. Аbu-l-Muʼin Maymun ibn Muxammad an-Nasafiydan xadislar 311.iI•iTgan va boshka bir kancha ulut olimlardan kam sabok olan, u uz bilimi va favkulo,dda saјyuxiyati bilan boshkalardan tamoman ajralib turardi. Аxmad al-Pazdaviy bir kancha muddat Bukoroda kozi lavozimida xam samarali faoliyat kursaggan.
Аxmad al-Pazdaviy guza-l xulk-atvori bilan xam el orasida tanilgan edi. Laj ibodatini ado etishga ketayotib, Marv sha.krida tuxtaganda, bu shaxarda yashovchi tanikli olim as-Samʼoniy sabok olgan edi. Shuningdek. BaEdodda xadislardan dars bergandi. U Xaj safaridan kaytayotib, xijriy 54t yilning •ju.modu-l-uvlo oyida (1146 yil)da Saraxsda vafot etdi. keyin uning jasadi Buxoroga keltiri.pib, dafn kilindi. Аxmad al-Pazdavny fazilatli imom, akl-idrok bilan ink yurituvchi muftiy sifatida tanilgan, gMza,l siyratli. axloki mukammal„ xadis va boshka ilmlarning yetuk bilimdoni edi.

Аbu-l-muьin an-Nasafiyning asarlari

Uniig ilmiy-maʼnaviy merosi xakida yozgan olimlar an-Nasafiyning unta yakin asarlar yaratganini kursatganlar. Ushbu asarlar xakida kuyidagi maʼlumotlarni mumkin:
«Tabsirat al-adilla»
Аbu-l-Muʼin an-Nasafiyning kiskacha «Tabsirat al-alilla» nomi bilan keng kulamda maʼlum bUlgan bu asari tuliEicha <<Xajm jixatidan Yeoyatda kapa (ikki jilddan tashkil topgan bu asar ming saxifadan ortik) bUlgan bu kimmatli manbaning boshka jijatlari gUErisida mazkur tuplamdagi imom al-Moturidiy xayoti va ijodiga barishlangan makolada batafsil maʼlumotni ukidingiz.
«Baxr al-kalom»
Tasnifiy kamda komusiy asarlarni varaklar ekansiz, al-Buxoriy. at-Termiziy, al-Xorazmiy, as-Samarkandiy, an-Nasafiy, ash-Sh_oshiy (at-Toshkandiy), alFarroniy va bashka katta-kichik shaxaru kishloklarimizga mansub taxallusli olimlarning nomlarini kup uchratasiz. Dunyoning xech bir mamlakatidan bunchalik kup ilm axillari yetishib chikmagan bUlsa kerak. Аyniksa, Urta (IX—XIl) asrlarda Ulkamizda tom maьnoda kakikiy madaniy yuksalish yuz berib, ilmu irfon juda yuksak poEonalarga kutarilgan. Аyni shu davrlarda yurtimizda ilm-fanning turli soxalari bUyicha axamiyagga molik asarlar yaratgan buyuk allomalar ijod kilganlar. Mustakilligimiz keltirgan buyuk neʼmaglar bois, biz endi mana shu allomalarimizning layoti va ijodiy faoliyatini ilmiy nuktai nazardan xolisona Urganib. ular maʼnaviy meroslaridan baxramand bula boshladik.
1998 yili xam ikk_i buyuk allomamiz - imom al-Buxoriyning 1225 yilligi, Аxmad al-farroniyning 1200 yilligi dunyo mikyosida keng nishonlandi. Shu munosabat bilan kuplab tashkiliy, maьrifiy gadbirlar amalga oshirildi. Buyuk allomalarimizning merosi, shaxsiyatlari xakidagi maʼlumotlarni tuplash, asarlari kulyo.zmalaridan fotonusxalar, mikrofilьmlar olish, ijodlarini Urganuvchi xorijiy olimlaru tadkikotchilar bilan mulokotda bUlib, ilmiy xamkorlik Urnatish maksadida, respublika tavallud sanalarni nishonlash tashkiliy ku.mitasining karoriga binoan, bir gurux olimlar Turkiya, Suriya, Iordaniya va Misr kabi mamlakatlarla ilmiy safarda bUldik. Uch kaftalik bu safarimiz davomida imo.m alBuxoriy va Аxmad al-Fargoniy davriga, ular xayoti, ilmiy merosiga oid yuzga yakin nomdagi tur.li-tuman risolalar, kitoblar, buyuk allomalarimizning ayrim kulyozma asarlaridan mikrofilьmlar olib kaytdik. Аyni chorda diyorimizdan chikkan boshka olimlar xakidagi maʼlumotlarni tuplashni xam eʼtibordan chetda koldirmadik. Masalaga shu nuktai nazardan karaganda, suriyalik tanikli olim doktor Valiyuddin Muxammad Solix al-Farfur janoblari bilan mulokoti.miz Royatda foydali bUlgandi. Doktor Soli.x al-Farfur, asosan. urta asrlarda yashagan movarounnaxrlik olimlarning xayoti va asarlarini Urganar ekan. Sukbat chogida bundan atigi bir necha oy mukaddam kalom ilmining yirik namoyandasi, nasaflik mashxur olim Аbul-Muʼin an-Nasafiyning «Baxr al-kalom» («kalom (ilmi)da dsngiz») nomli asariping tankidiy nashrini tayyorlab chop ettirganini aytib, ushbu kitobdan ilmiy safar aʼzolariga kadya kildi.
Аn-Nasafiyning ilm-fanning turli sokalariga oid asarlaridan kuyidagilarni kursatish mumkin.
1. Al-Uʼmda fi usul al-fikx.
2. Baxr al-kalom fi ilm al-kalom.
3. Tabsirat al-adillati fi ilm al-kalom.
4. At-Tamliyd li-kavoid at-tavliyd fi ilm al-kalom.
5. Al-Oʼlim va-l-mutaallim.
6. Iʼzol al-majajatiy li-kovn al-akl kujjatan.
7. al-Jomiʼ al-kabir li-sh-Shayboniy fi furuʼ.
Manolij al-aimmati fi-l-furuʼ.Muʼtakidot (Toshkentdagi Abu Raykon Beruniy nomidagi sharkshunoslik institutida Abu-l-Muʼin an-Nasafiyning bu asaridan bir kulyozma saklanadi (inv. .N9 4000812), Arab tilida yozilgan ushbu asar 52 varakdan iborat).
Allomaning al-kalom” asari aloxida axamiyatlidir. Shu Urinda asardagi ayrim maʼlumotlar kakida Fikr yuritamiz. «Baxr al-kalom”ning oltinchi bobidagi birinchi fasl (bulim) turt banddan iborat bUlib, ulardan birinchisi «Al-Imomat” (Imomlikka oid) deb atalgan. Mana shu bandda keltirilgan Paygambar (s.a.v.)ning ikki xadisi katta ilmiy alamiyatga ega.
Birinchisi: «Iktadu bi-l-laziyna min badiy Abu Bakr va Umar” (bu kadislarni imom at- Termiziy, imom Ibn Moja, Axmad Ibn Xanbal va boshka bir kancha mukaddislar uz asarlarida rivoyat kilganlar). <Ikkinchi xadis: «Mendan keyin xalifalik uttiz yil, undan keyin amirlik, podshoxlik va xokazolar bUladi”. — degan fikrlari nakadar rosgligi, dalillanganini alokida kayd kiјshsh zarur. Chindan xam bu muddat (yaʼni, uttiz yil) choryorlar paytida tugagan, Xozirgi vaktda «xalifalik”ni or.zu kilib yurgan baʼzi kimsalar uchun xam Payrambarimizning bu xadislari asosli javobdir. Bu kitob kalom ilmi bUyicha al-moturidiya makgabining asosiy manbalaridan biri xisoblanadi. Chunonchi, bu asar ash-shayx Abu Mansur al-Moturidiy asos solgan islomiy akidaping eng bosh manbalaridan sanaladi. Ayniksa, islom dinida turli-tuman okimlar va taʼlimotlar yaratilayotgan xozirgi paytda mazkur asarning ilmiy va amaliy akamiyati bekiyos kapadir.
Abm-l-Muʼin an-Nasafiy uz kitobini yaratishda kuyidagi asosiy manbalardan foydalangan:
1. Imom Abu Mansur al-Moturidiyning «At-Tavxiyd” kitobi.
2. Imom al-Ashʼariyning «Al-Lamʼa” kitobi.
3. Imom Abu-l-Xasap al-Ashʼariyning «Makolot al-islomiyyin” asari.
4. Imom Xl-Xaramayn, imom Abu al-Maoliy Abdulmalik al-Juvayniyning “AlIrshod” nomli asari.
al-kalom fi ilm al-kalom” asari alloma ijodining gultoji xisoblanadi. U islo.m dini falsafasini tashkil kilgan kalom ilmi bUyicha eng KIMM&GЈSH manbalardandir. Asarni ilmiy asosda xar tomonlama chukur Urganish va uzbsk tiliga tarjima kilish olimlarimiz oldida turgan vazifalardan biri. «Baxr al-kalom”ning bir kancha kulyozma va kitobiy nashrlarining mavjudligi kam uning muxim manbalardan biri ekanligidan dalolat beradi. Uning kimmatli kulyo.zmalaridan biri Dubaydagi Jumʼa a.p-Mojid nomli madaniyat va meros markazida (766-rakamdagi bu kulyozma 1167 xijriy yilda kuchirilgan), ikkinchisi Damapjdagi az-Zokiriya kutubxonasining kulyozmalar bUlimida (4970-rakam ostida), uchinchisi Bardoddagi «Maktabat al-avkofda”da (4.365-rakamda). turtinchisi Kokiradagi mashkur «Dorulkutub”ning (113-rakamida) kulyozmalar bUlimщa saklanadi. Ushbu kulyozmaning 950 lijriY yilda oddiy xag bilan kuchirilgan boshka bir nusxasi Iskandariyaning (Misr) «Maktabat al-baladiyya” nomli kutubxonasida saklanmokda.
«Kitob at-ta.mxiyd li-kavoid at-tavxiyd”
Kalom ilmining yirik yUnalishlaridan biri bUlgan al-ashʼariya taʼlimotining ksng kulamda tarkalishida alloma al-Bokilloniy, muʼtaziliyaning tarkalishida kozi Abduljabborning xizmatlari katga bUlgani kabi imom Abu Mansur alMoturidiy asos solgan moturidiya talimotining dunyo bUylab yoyilishida alloma
Abu-l-Muin an-Nasafiyning xissasi bekiyosdir. Ayniksa, uning kalamiga mansub «Kitob at-tamkiyd li-kavoʼid ag-tavxiyd” («Tavkid koilalari sharki kullanma kitob”) as.ari bu borada aloxida akamiyatga ega. (986 yilda Kolirada arab tatskikotchisi Xabibullox Xasan al-Axmad tomonidan nashr etilgan bu asar ikki katta kismdan iborat bUlib, uz navbalitsa, bu kismlar xam kudlab bob va fasl (bulim)lardan tashkil topgan. Masalan, birinchi kismning dastlabki boblarida imom Abu-l-Muʼin an-Nasafiy yashagan davr, uning x.ayoti va faoliyatiga doir maʼlumotlar keltiriladi. Bularda an-Nasafiy yashab utgan davrdagi siyosiy, ijtimoiy, aynixsa, ilmiy-madaniy xayet uz aksini topgan. 1Mundan keyin, imom an-Nasafiy tutilgan yili, uning ustozlari va undan ortik shogirdlari_ xakida batafsi.l maʼlumotlar keјtgirilgan. Asarning ikkinchi KISMIDa an-Nasafiyning at-tamliyd likavoʼid at-tavxiyd” asarining tulik matni keltiryalib, ilmiy ravishda xar tomonlama chukur tadxik etilgan. Dastlab mazkur asarning muallifi Abu-l-Muin an-Nasafiy ekanligi ishonchli dalillar bilan isbotlanadi, asarning kulyozmalari xakida gapirilib, jaxonning turli kulyozma xazinalarida, asosav, Misr va Turkiya kutubxonalarida uning yettita kulyozma nusxalari mavjudligi taʼkidlanadi. Muallif ushbu asariga yozgan mukaddimasida bu asarini usha davr xokimlaridan birining axl as-sunna va-l-jamoaning akidasi lakida bir kitob bitish xususidagi iltimosiga kura yozganligini bayon kiladi. Shundan keyin. asarning mazmuni va maʼnosi tax.LI,L etilib. jumladan, muallif bilish (maʼrifa) nazariyasining yUlyUriklarini bayon kilib, ularni uch xil toifaga ajratadi•: