Abu nasr forobiy va g’azzoliyning falsafa ilmiga oid qarashlarini qiyosiy tahlil etsh

2. Faylasuf al G’azzoliy Tus shahrida tug‘ilib o‘sdi. Juda yoshlik chog‘idanoq olimlik pog‘onasiga ko‘tarildi. 1091 yildan boshlab u Bag‘doddagi mashhur Nizomiy madrasasida talabalarga falsafa va ilohiyot ilmidan saboq berdi. U 34 yoshida kuchli ruhiy inqirozni boshidan kechirdi. Shundan so‘ng haqiqatni faylasuflar belgilagan yo‘ldan topa olmasligini tushunib, mudarrislikni tashladi va mustaqil ravishda tasavvuf ilmini o‘rganishga kirishdi. Oradan 11 yil o‘tgach, imom G’azzoliy yana madrasaga qaytib, talabalarga tahsil bera boshlaydi. U butun umrini haqiqatni odamlarga tushuntirish va adashganlarni to‘g‘ri yo‘lga qaytarishgabag‘ishladi.
G’azzoliyning falsafa, tasavvuf ilmiga oid asarlari juda yorqin, ravon va tushunarli uslubda bitilgan. Quyida uning ana shunday asarlaridan ba’zilarini sanab o‘tamiz: «Faylasuflarning maqsadlari», «Faylasuflarning raddiyasi», «Din haqidagi fanning tug‘ilishi», «Olam javoni» va h.k.
G’azzoliyning o’z davrining ulamolari orasida eng asosiy o’ringa chiqishining asl sababi, uning farqli yo’llarni sinab ko’rganligi, an’anaviy ilmlarga ega bo’lganligi va diniy huquq, teologiya, falsafa va metafizikaning eng qiyin savollariga javob topib, uni tahlil qilganligidan kelib chiqadi.
G’azzoliy “Haqiqatga eltuvchi yo’l” nomli asarida o’zini ilmga bag’ishlagan haqiqat tolibi sifatida o’z hayot hikoyasini anglatadi va barcha haqiqat va komillik toliblariga o’z yo’lidan adashmaslikni hamda mahfiy tuzoqlarga tushmaslikni, hushyor bo’lishni maslahat beradi.
G’azzoliy qur’on va sunnatning intelektual va ma’naviy dunyosida yashagan. U o’z hissalari bilan din olimlari jamiyatini boyitdi. G’azzoliydagi ilmning turli sohalarini birlashtirishdagi qobiliyati faqatgina uning shaxsiy hunarining emas, ayni paytda bir faylasuf va olim sifatida ulg’ayishiga imkon bergan intelektual-ma’naviy iqlimning ham ta’siridir.
G’azzoliy ilmni eng ustun fazilat deb hisoblaydi. U ilmga ega bo’lganlar katta hurmat ko’rgan madaniy muhitda yetishgan. Shubhasiz, bu holat qur’onning ilmga bergan ahamiyatidan kelib chiqadi.
Qur’onda ilm kalimasi 750dan ortiq joyda zikr etilgan. Ilm ma’lumotdan tashqari, yana ham keng va asosli tushunchaga yo’naltiradi. U ham bo’lsa, oqil insonlardan mag’zini chaqishi talab qilingan “ishorat” (oyat) sifatida xizmat qiladi, faqatgina insonning dunyoni anglash ongini kengaytirishini maqsad qilmaydi, ayni paytda unga ahloqiy mas’uliyat va bir ma’naviy tuyg’u emlaydi. Haqiqiy ilmgina insonni komillikka yetaklaydi, chunki ilm har bir borliqning manbaiga eltuvchi yo’ldir.
Insonning to’g’rini bilmasdan haqitatni bilishining imkoni yo’q. Arastuning ham aytgani kabi sababi bilinmaganning natijasi ham bilinmaydi. Hamma narsa tangridan kelgani uchun haqiqat unga bog’li. Mana shuning uchun Qur’oni Karim ilim, etiqod va kamolot o’rtasida kuchli bir rishta bo’lganini ifoda etadi.
Bu nuqtai nazardan ma’lumot bir “Zehniy mashg’ulot emas. Faqat o’quv yozarlikdan ham iborat emas. Qolaversa haqiqiy ma’lumot, hamma narsaning negizidir. İnson ilim bilan kelgan o’zgarishlarga qarsi chiqa olmaydı. Haqiqiy ma’lumot bizni kamolotga chorlab monaviy huzur baxsh etadi.
Imom G’azzoli donishmanlik martabasining choqalarida joy olgan bir shaxsiyatdir. “Ihyo-u Ulumid-din”, “El-Mustasfa, “El-Iktisad Fil Itikad”, Mishkatul Enver” va Tehafutul Felasife” boshda bo’lib G’azzolining asarida aks etgan ilimning asosini ko’rishdir. Haqiqiy ma’lumot ayrim narsalarni qanday bo’lsa shunday ko’rsatgani uchun bizni bilganlarimizga amal qilishga chorlamoqda. Har sohada ma’lumot egasi bo’lish kerak. Bo’lmasa inson yo’lini yuqotadi.
Imom G’azzoli, haqiqiy bilim va unga ega bo’lishning ahamiyatiga “Miyar Al Ilim” nomli asarida keng o’rin ajratgan. Allohga insonga ado etgan aqlga to’g’ri va notog’ri narsalarni anglab yetishi uchun minnatdorchilik bildiradi. Ma’lumotsizlik va tahminlarga tayangan bilimni lanatlaydi. Shogirdlariga bilimning asosini o’rnagishni maslahat qiladi. Lekin aqlini, Tangining insonlarga baxsh etgan eng buyuk armog’an bo’lganini aytishiga qaramay, Imom G’azzoli ratsional bir shaxsiyat emas.
Haqiqiy ilimga ega bo’lish mashshaqatli bir ishdir, buning uchun fidokorlik va sadoqat kerak. Faqa bu yo’l bilan inson ma’lumotdan bilimga, bilimdan donishmalikka va donishmalikdan monaviy kamolotga erishishi mumkin. Hozirgi davrda hammaning ko’p narsa bilganini aytgan bir davrda buni zikr etish alohida ahamiyatga ega.
Imom G’azzoli donishmanlik martabasining choqalarida joy olgan bir shaxsiyatdir. “Ihyo-u Ulumid-din”, “El-Mustasfa, “El-Iktisad Fil Itikad”, Mishkatul Enver” va Tehafutul Felasife” boshda bo’lib G’azzolining asarida aks etgan ilimning asosini ko’rishdir. Haqiqiy ma’lumot ayrim narsalarni qanday bo’lsa shunday ko’rsatgani uchun bizni bilganlarimizga amal qilishga chorlamoqda. Har sohada ma’lumot egasi bo’lish kerak. Bo’lmasa inson yo’lini yuqotadi.
Abu Nasr Forobiy 336 hijriy yilda Damashq yaqinidagi qishloqlarning birida vafot etdi. Abu Nasr Forobiy 260dan ziyod ilmiy ish yaratdi. Ulardan ayrimlari quyidagilardir:
1. «Risola fi A'za il Inson».
2. «Risola fi A'za al-Hayvon».
3. «Risola fir Raddi ala Jolinus fima Nakaza fiha Aristotelis».
4. «Kitobun fi Aroi ahl il-Madinatil Fazila».
5. «Risola fil Millatil-fazila».
6. «Ta'liqot».
7. «Risola fi Tahsil is Saodat».
8. «Risola uyun ul-Masoil».
9. «Risola al-Mufarraqot».
10. «Risola fi Masnil aql» va hokazo.
Forbiyning kitoblari ikki turga taqsimlanadi. Birinchisi talim tarbiya falsafa va boshqa sohalarda yozgan kitoblari. Ikkinchisi Aflotun, Arastu va ularga ergashganlarning kitoblariga yozgan sharhlari. Ba'zi tadqiqotchilar mazkur kitoblarning soni qirq donaga etganini aytadilar
Islom olamining buyuk mutafakkirlaridan biri, Sharqda Hujjat ul-Islom va Hujjat ul-Haq rutbasi bilan mashhur bo’lgan Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al-G’azzoliy o’zining ilmiy merosi bilan yuqorida nomlari zikr etilgan donishmand allomalar orasida o’ziga munosib joy egallagan betakror shaxsiyatdir. Uning ilm-fan, boy ma’naviyatimiz sarchashmasiga qo’shgan hissasi beqiyosdir.Alloma o’zining asarlarida o’sha vaqtda qamrab olinishi mumkin bo’lgan barcha jabhalarda fikr-mulohazalar yaratdi, inson tafakkurining yangidan-yangi sirli qirralarini kashf etishga musharraf bo’ldi, bashariyatning yorqin xotirasida abadul-abad o’chmas nom qoldirdi.
Imom G’azzoliy qisqa 53 yillik umri davomida 100 ga yaqin asar yozib qoldirgan. Ular islom dinining turli tarmoqlariga taalluqli bo’lib, dalillar qamrovi jihatidan juda katta miqyosga ega. Mazkur asarlar tafsir, hadis, tarix, falsafa, fiqh, tasavvuf va irfon olimlari uchungina emas, oddiy odamlar uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Chunonchi faqihlar G’azzoliyning «Basit», «Vajiz», «Vosit» kabi asarlaridan, mufassirlar, kalom ilmining olimlari «Qavoid al-aqoid», «Ar-risolat al-qudsiya», «Al-iqtisod fil-e’tiqod» singari kitoblaridan, mutasavviflar va umuman barcha haqiqat oshiqlari «Ihyo ulum ad-din» nomli buyuk asaridan bahramand bo’lsalar, katta ruhiy quvonchni boshdan kechiradilar

Foydalanilgan adabiyotlar

1. «Qur'oni karim». (A.Mansur taijima va izohlari). «Cho'lpon». Tosheknt, 
1992.
2. A.Gxosh. Chelovecheskiy sikl. Kazan. 1992
3. A.Navoiy. Lisonut-tayr. Т., 1984.
4. A.Sh.Juzjoniy. Tasavvuf va inson. Т., «Adolat», 2001
5. A.Shimmel. Jononmeningjonimda. Т., «Sharq», 1999.
6. Abdulhay Abdurahmonov. Saodatga eltuvchi bilim. I-II kitob. Т., 
«Movaraunnahr», 2005.
7. Abdurahmon Jomiy. O'zFA X.S.Sulaymonov nomidagi qo'lyozmalar 
instituti. Т., 1997.
8. Абу Али Ибн Сина. Избранные произведения. Т., 1,2.

Xulosa
”Falsafa” va “falsafa fani” tushunchalaridagi umumiylik va ayrimlikni anglash bagoyat muxim axamiyatga molikdir; b)falsafa fanining o‘z tadqiqot soxasi (predmeti) borki, shu orqali u boshqa fanlardan ajrab turadi; v) falsafiy dunyoqarash ham milliy, ham umumbashariy moxiyatga egadir; g) falsafa fani bir qator funksiyalarni bajaradi va shular orqali ijtimoiy muammolarni xal etish yo‘llarini izlaydi va topadi. Falsafa fani uzoq tarixiy davrlarni bosib o‘tdi. Olamni ilmiy bilish ehtiyoji undan turli fanlar ajralib chiqishiga sabab bo‘ldi. Tabiiyotshunoslik va insonshunoslik fanlarining shakllanishiga ilg‘or falsafiy qarashlar qanchalik ijobiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, o‘z navbatida boshqa fanlar, hatto siyosiy va mafkuraviy qarashlar ham tarixan falsafiy qarashlarga o‘z ta’sirini o‘tkazib kelmoqdalar.

Falsafiy fikrlar olam hodisotlari sababli bog‘lanishini izlash, haqiqatni topishga bo‘lgan odamzotdagi kuchli intilish tufayli rivojlanib bordi. Dunyoqarash strukturasida bilish sub’ektlarining tubdan yangicha qarashlarga ega bo‘lishi afsonaviy (mifologik) qarashlar o‘rnini tom ma’noda ilmiy yo‘nalishlar egallay boshladi. Umuman olam va unga odam munosabatlari haqida mifologik va diniy dunyoqarashlar doirasiga sig‘maydigan yangicha g‘oyalar, nuqtai nazarlarning paydo bo‘lishi natijasida tabiiyotshunoslik fanlari, so‘ngra jamiyatshunoslik, insonshunoslik, texnikashunoslik fanlari yuzaga keldiki, bular olam to‘g‘risidagi an’anaviy tasavvurlar o‘rnini egallay boshladi.Falsafiy bilimlar o‘zining vujudga kelishi va rivojlanish jarayonida tabiiyotshunoslik fanlari bilan qorishib ketdi. Falsafa gorizontal bo‘yicha tabiiyotshunoslik fanlari bilan tutashadi, vertikal bo‘yicha esa ijtimoiy-gumanitar fanlar sirasiga kirib, yo mafkuralashadi, yoki mafkuraning ilmiy yo‘nalish olib, real voqelikka muvofiq kelishiga imkon tug‘diradi. Falsafa bilishning turli sohalaridagi ma’lumotlarni yig‘ib, ularni qayta muhokamada o‘tkazadi. SHu jarayonda olamning yangi umumiy manzarasi to‘g‘risidagi tasavvurlar o‘zgarib boradi.