Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «bosim ostida payvandlash»

6.5. To‘g‘rilash va qo‘shimcha mexanik ishlov berish 
Payvandlash natijasida uzellarda payvandlash deformatsi-
yalari, zo‘riqishlar va siljishlar (tob tashlashlar) paydo bo‘ladi. 
Deformatsiyalar mahalliy (detallar orasidagi tirqishlar, elektrodlar 
o‘ygan joylar) va umumiy (chok uzunligining qisqarishi, 
halqasimon chokli gumbazning diametri va uzunligi kichiklashuvi 
va b.) bo‘ladi. Agar detallarning bikrligi bir xil bo‘lmasa, egilishi, 
turg‘unligining yo‘qolishi, buralib qolishi kabi nuqsonlar paydo 
bo‘ladi. 
Payvandlash deformatsiyalari va siljishlarini kamaytirishning 
ko‘pgina usullari mavjud bo‘lib, ularni ikki katta guruh: oldini
oluvchi va tuzatuvchi (tug‘rilash) usullarga ajratish mumkin. 
Oldini oluvchi usullar orasida chokni "cho‘zuvchi" F
r
ni qo‘llash, 
shuningdek metallning tirqishga oqib kirishiga yo‘l qo‘ymaslik 
uchun detallarni elektrodlar atrofida halqasimon qisishdan 
foydalanish samaralidir. Agar oldini olish choralariga qaramasdan, 
tob tashlashi mumkin. Tob tashlash kattaligi qolaversa, to‘g‘rilash 
zarur bo‘ladi foydalaniladi. Uzelning materali, o‘lchamlari va 
shakliga karab, termik, termomexanik va mexanik to‘g‘rilash 
usullari qo‘llaniladi. 
Uzelni umumiy qizdirgan holda termik ishlov berish nisbatan 
kam qo‘llaniladi, chunki bu usul yupqa devorli detallarda o‘zining 
deformatsiyalarini hosil qiladi. Ko‘pincha bu usul nuqtali 
payvandlashdan so‘ng ikkinchi impulsni o‘tkazib amalga 
oshiriladi. Ammo bunday termik ishlovdan asosiy maqsad 
birirkmalar tuzilmasini va xossalarini yaxshilashdan iborat. Bo‘rtiq 

---

54
joying o‘zini gaz alangasida gorelkalar bilan metallning plastiklik 
holati haroratigacha qizdirish samaralidir. Detal erkin kengaya 
olmagani tufayli bu joy qalinlashadi, sovigandan so‘ng esa 
qisqaradi. 
Termomexanik usullar bir vaqtda yuqori harorat, dilatometrik 
effekt va tashqi kuch ta’sir ko‘rsatishiga asoslangan. Cho‘zilgan 
qismlarini 
qisqartirish 
uchun 
detal 
nuqtali 
mashinaning 
elektrodlari orasida markazi eriguncha qizdiriladi. Bunda 
payvandlangandan 
keyin 
chokning 
qisqarish 
hodisasidan 
foydalaniladi. 
Usulning yuqori darajada samaradorligiga qizish joyning 
kengligi, metallning issiqlikdan kengayishga qarshiligi sun’iy 
ravishda oshirilganligi, yuzalarning shikastlanmasligi yoki sezilarli 
darajada oksidlanmasligi undan xilma-xil qalinlikdagi detallarga 
ishlov berishda foydalanishi mumkinligi sabab bo‘ladi. 
Mexanik usullar chokni yoki chok yaqinidagi joyni plastik 
deformatsiyalashga asoslangan. Chok po‘lat puanson bilan metall 
birmuncha deformatsiyalanishi uchun yetarli kuch bilan urib 
chiqiladi. Bu jarayon cho‘qichlash kuchining ta’sirini eslatadi. 
Asosiy (bazaviy) va o‘tkazish yuzalariga ega uzellar 
payvandlab bo‘linagandan so‘ng mexanik ishlov: charxlash, 
frezalash, silliqlash, yoyib kengaytirish va boshqalar qo‘llaniladi.
Uchma-uch payvandlashdan keyin payvand chokining grati, 
ba’zan esa ayrim qalinlashgan joylari yo‘qotiladi. Detallarning 
kesimi ixcham bo‘lsa (sterjenlar, quvurlarning tashqi choklari) grat 
va qalinlashgan joy metallning qizigan holatida payvandlash 
mashinasining qisqichlarida maxsus po‘lat pichoqlar bilan, metall 
qirqish dastgohlarida, ichiga aylanadigan metall qirquvchi asbob 
o‘rnatilgan maxsus olinadigan halqalar bilan yo‘qotiladi. 
Relslar payvandlab bo‘lingandan keyin, uchma-uch chokini 
maxsus pichoqlar orqali tortib o‘tkazish yo‘li bilan qizib turgan 
grat kesib tashlanadi.

---

55