Abulqosimov h. P., Muminov n. G

5.2.1-jadval.
Korrupsiyaning vujudga kelish sabablari tasnifi 
Iqtisodiy 
sabablar 
Institutsional sabablar 
Ijtimoiy-madaniy 
sabablar 
davlat 
xizmatchilarining 
past darajadagi 
maoshlari 
davlat muassasalari 
faoliyatining yuqori darajada 
yopiqligi 
jamiyatda odob-axloq 
tushunchalarining 
zayflashishi va yo‘qolib 
ketishi 
davlat 
xizmatchilari 
vakolatining 
yuqoriligi 
hisobot tizimining 
beso‘naqayligi (kattaligi) 
fuqarolar huquqiy ongi va 
madaniyatining pastligi 
 
qonun chiqarish tizimida 
oshkoralikning yo‘qligi 
“hokimiyat egalari”ning 
o‘zboshimchaligiga 
jamiyatning barmoq 
orasidan qarash muhiti 
 
davlatning kadrlar siyosati 
zaifligi
 
 

---

Ushbu uch guruh omillar amal qilayotgan mamlakatlarda (bular, 
birinchi navbatda, rivojlanayotgan va sobiq sotsialistik mamlakatlar) 
korrupsiya avj olgan bo‘ladi. Aksincha, G‘arbiy Yevropa 
mamlakatlarida esa bu omillar zaif bo‘lib, u yerda korrupsiya ham 
kam rivojlangan. 
Korrupsiyaning vujudga kelishiga sabab bo‘ladigan omil va 
sharoitlar yana quyidagilarda namoyon bo‘ladi: 
– amaldagi qonunchilikning takomillashmaganligi, undagi 
ziddiyatlar, qonun va qonun osti me’yoriy hujjatlarning bir-biriga 
zidligi, qonunlarni amaliyotga joriy qilish mexanizmining 
ishlamasligi; 
– davlat hokimiyati va boshqaruvi, xo‘jalik boshqaruvida 
byurokratiya, ma’muriyatchilikning rivojlanganligi, boshqaruv tizimida 
mansabdor shaxslarning haddan tashqari ko‘payib ketishi, boshqaruv 
tizimida bir-birining funksiyalarini takrorlashlarning ko‘pligi; 
– biznes va tadbirkorlikni ro‘yxatga olish, ruxsat berish va 
ularni tugatish protseduralarining haddan tashqari chigalligi, ko‘p 
bosqichli ekanligi, murakkabligi; 
– ishbilarmon va tadbirkorlarning huquqiy bilim, huquqiy 
madaniyatining yo‘qligi yoki sayozligi; 
– davlat xizmatchilari, mansabdor shaxslar, ishbilarmon, 
tadbirkorlarning ahloqi-ma’naviyatining sayozligi va boshqalar
63
. 
Korrupsion 
munosabatlarining 
sabablari 
va 
mohiyatini 
tushuntirish uchun iqtisodchilar odatda “kafil bo‘lgan kishi (prinsipal) 
– ijrochi (agent) – rahnamolik ko‘rgan (mijoz)” modelidan 
foydalanadilar (5.2.2-rasm). 
Bu modelda markaziy hukumat prinsipal (P) faoliyat yuritadi: u 
qoidalarni belgilaydi va o‘rta ham quyi bo‘g‘in amaldorlariga, ya’ni 
agentlarga (A) aniq vazifalar beradi. Bunda amaldorlar markaziy 
hukumat bilan alohida fuqarolar yoki firmalar, ya’ni mijozlar (M) 
o‘rtasida vositachilik qiladi. Soliqlar to‘lanishi evaziga agent 
prinsipal nomidan mijozlarga turli xil xizmatlarni ko‘rsatadi (firmalar 
faoliyatini litsenziyalashtiradi, fuqarolarga ijtimoiy nafaqalarni 
63
Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодий хавфсизлик: назария ва 
амалиёт.Ўқув қўлланма.-Т.:Ноширлик ёғдуси, 2019-497-бет.

---

taqdim etadi, xodimlarni davlat xizmatiga yollashni amalga oshiradi 
va hakazo). Masalan, soliq xizmati doirasida prinsipal sifatida soliq 
xizmati rahbari timsolida davlat namoyon bo‘ladi, agentlar – soliq 
to‘plovchilar, mijozlar – soliq to‘lovchilar namoyon bo‘ladi. 
Soliqlarni to‘lash evaziga soliq to‘lovchilar qonuniy faoliyat yuritish 
imkoniyatiga egadirlar, aks holda ularni jarimalar va boshqa jazolar 
kutadi.