Abuzalova M

3. Ovoz paychalaridan yuqori qism. Bu qismga bo‘g‘iz qopqog‘i , 
og‘iz bo‘shlig‘i, burun bo‘shlig‘i, qattiq va yumshoq tanglay, til, kichik til, 
ustki va pastki tishlar, ustki va pastki lablar kiradi. Bular orasida eng 
harakatchan a’zo tildir. Til  harakati orqali til oldi, til o‘rta, til orqa, chuqur 
til orqa tovushlari (unli va undoshlar) hosil qilinadi. Lab ham ancha faol 
nutq a’zosi bo‘lib, b, p, m, v, f, o, o‘, u kabi tovushlar hosil qilishda ishtirok 
etadi. Kichik til qattiq tebranib, xitoy va fransuz tillariga xos bo‘lgan 
tovushlarni hosil qiladi. Bo‘g‘iz qopqog‘i ham ayrim tillarda tovush hosil 
qiluvchi a’zo sanalib, arab tilida ﻉ (ayn) tovushini hosil qiladi. Nutq 
apparatining, ya’ni nutq a’zolarining harakati natijasida tovush hosil 
bo‘lish jarayoni artikulyatsiya deyiladi. Jahondagi barcha kishilarning 
nutq organlari bir xil tuzilgan bo‘lsa ham, har bir tildagi tovushlarning 
talaffuzida ularning harakati turlicha bo‘lishi mumkin. Ma’lum bir tilga xos 
bo‘lgan nutq tovushlarini hosil qilishga muvofiqlashgan nutq apparati 
artikulyatsiya bazasi deb ataladi. Bir tilning artikulyatsiya bazasi shu tilga 
xos nutq tovushlarini hosil qiladi. Shuning uchun ham har bir tilga 
moslashgan nutq artikulyatsiyasi bazasi ikkinchi bir tilning tovushlarini 
birdan to‘g‘ri talaffuz eta olmaydi. Buni ingliz tilini, koreys tilini o‘rganish 
jarayonida kuzatish mumkin yoki, aksincha, ingliz xalqining rus, o‘zbek 
tilida so‘zlashish jarayoni ham fikrimizni tasdiqlaydi. 
Nutq artikulyatsiyasi 3 holatda bo‘ladi:
1) tovush hosil qilishga o‘tish;
2) tovush chiqarish uchun to‘xtab olish; 
3) asl holatga qaytish.
Masalan, [b] tovushini hosil qilish uchun shu tovushni hosil qilishda 
ishtirok etuvchi nutq a’zolari uni talaffuz qilishga tayyorlanadi. Shu vaqtda 

---

75 
ustki lab bilan pastki lab jipslashib, o‘pkadan keladigan havoni to‘sadi, bir 
zum to‘xtamdan so‘ng o‘pkadan kelgan havo kuchining zarbi bilan lablar 
yana ochilib, [b] tovushi hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng nutq a’zolari yana 
o‘z asliga qaytadi. Artikulyatsiyada ikki hodisa muhim rol o‘ynaydi: 
birinchidan, artikulyatsiya o‘rni, ikkinchidan, artikulyatsiya usuli. Tovush 
hosil qilishda nutq a’zolarining harakat etgan qismi artikulyatsiya o‘rni 
deyiladi. Masalan, b, p, m, v, f kabi tovushlarni hosil qilishda lab ko‘proq 
harakat qiladi, to‘g‘rirog‘i labda hosil bo‘ladi. Shuning uchun bu 
tovushning artikulyatsiya o‘rni labdir va shunga ko‘ra lab undoshlari 
deyiladi. Yoki d, t, s, z, ch tovushlari tilning ustki tishlar va milkka tegishi 
bilan hosil bo‘ladi. Bu tovushlarning artikulyatsiya o‘rni tilning old 
qismidir, shuning uchun bu tovushlar til oldi undoshlari nomini olgan.