Abuzalova M

можем преодoлеть все те пережытки в языке, которые
сковывают по рукам и ногам и самую нашу мысль
”
.
14
Keltirilgan fikr mag‘zini o‘z so‘zingiz bilan izohlang. 
Foydalanish uchun adabiyotlar: [30; 36; 38; 39; 48; 54] 
 
TIL ~ TAFAKKUR ~ NUTQ MUNOSABATI 
Reja: 
1.Til va nutqning farqlanishi. Lison va nutqni ajratishda Ferd
i
nand de 
Sossyur ta’limoti. 
2. Umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab (UMIS) tabiatli lison (til) va 
yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat (YHVO) tabiatli nutq hodisasi. 
3. Lisoniy va nutqiy birliklar haqida ma’lumot.
Mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalar 
Lison va nutq farqlanishi, F.de Sossyur ta’limoti,tilning psixofizik 
hodisa ekanligi, UMIS (umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab) YHVO 
(yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat) lisoniy birlikning shakl
i
y va ma’noviy 
qiymati, lisoniy birliklar, nutqiy birliklar, fonema va tovush munosabati, 
leksema va so‘z munosabati, morfema va qo‘shimcha munosabati, qolip va 
hosila munosabati 
 Tilshunoslik boshqa fanlardan ajratilib, o‘zicha alohida mustaqil fan 
sifatida tanilgan davrlardayoq til va nutqni farqlashga e’tibor berilgan edi. 
Ammo fan taraqqiyoti tarixi davomida hamma jihatdan ham til bilan nutq 
14
Общee языкознание. (Под общ. ред. А.Е.Супруна.)– Минск: Выш. школа, 1983. – C.102. 

---

35 
bir-biridan farqlanavermadi. Shuning uchun, ko‘pincha, nutqqa xos 
hodisalar til hodisasi sifatida talqin qilinib kelindi. Tilshunosligimizning 
keyingi taraqqiyotida til va nutqni farqlashga jiddiy e’tibor berilmoqda. 
Til va nutq hodisalariga o‘zaro farqlab yondashishni dastlab VIII-IX 
asrlarda arab tilshunosligida, keyinchalik tilning turli qirralarini uzviy 
tarzda birlashtirib, uni yaxlit bir butunlik, bir sistema sifatida o‘rganuvchi 
(XX asrning 20-yillarida shakllangan va sistem-struktur tilshunoslik nomi 
bilan mashhur bo‘lgan) tilshunoslik namoyandalari V.Gumboldt, 
A.Shteyntal, Boduen de Kurtene ta’limotlarida uchratamiz. Lekin til bilan 
nutq hodisalarini va ularga xos birliklarni ilmiy va amaliy farqlash, shu 
tushunchalarni batamom yangi mazmunda qo‘llash Ferdinand de Sossyur 
va uning izdoshlari yaratgan ta’limot bilan bog‘liqdir. Lison(til) va 
nutqning farqlanishi, tilga tizim sifatida yondashuv XX asr jahon 
tilshunosligida inqilobga teng hodisa sifatida baholandi. Chunki bu hodisa 
tilshunoslikdagi mavjud qarashlarni tubdan o‘zgartirib yubordi. Tilga, 
xususan, o‘zbek tiliga sistema sifatida yondashuvning dastlabki yillarida 
lison o‘rnida til atamasi qo‘llanilib, bu so‘z ko‘p ma’nolilik tabiatiga ega 
bo‘lganligi sababli, ayrim chalkashliklarni keltirib chiqarardi, chunki 
insonning nutq so‘zlash qobiliyati ham, nutqi ham shu atama bilan yuritilar 
edi. Atamalarga esa, odatda, bir ma’nolilik xosdir. 
Lison deyilganda ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun 
avvaldan tayyor holga keltirilib qo‘yilgan, hamma uchun umumiy va 
majburiy fikrni ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan 
birliklar hamda bu birliklarning o‘zaro birikish qonuniyatlari yig‘indisi 
tushuniladi
15
. Tilning bunday talqini uning psixofizik hodisa ekanligini, u 
o‘ziga umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab(UMIS) kabi sifatlarni 
mujassamlashtirganligini isbotlaydi. Til (lison) bunday xususiyatlarini aniq 
formalarda – xususiy hodisa va voqeliklar sifatida gavdalantiradi. Shu 
nuqtayi nazardan til va nutqning har biriga xos mustaqil birliklari mavjud. 
(Keyinroq, bu birliklar haqida to‘xtalib o‘tamiz).
15
Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. –Тошкент: Ўқитувчи, 1993.; Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., 
Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Darslik. – T.: Fan va texnologiya, 2010.

---

36 
Lisonda birliklar va birikish qonuniyatlari farqlanadi. Lisoniy birlik 
ikki tomonning bir butunligidan iborat bo‘ladi:
a) lisoniy birlikning shakl
i
y, tashqi tomoni; 
b) lisoniy birlikning ma’lum bir vazifasi, ma’noviy qiymati. 
Lisoniy birlik ongda muayyan sxema, tarh, ramz sifatida saqlanadi. 
Masalan, [a] fonemasining talaffuz xususiyatlari haqida umumlashma 
tasavvur o‘zbek tilida so‘zlashuvchi barcha jamiyat a’zolari tilida bir 
xildadir. Bu [a] fonemasining tashqi tomoni bo`lib, uning ichki tomonini 
ma’no farqlash, chegaralash xususiyati tashkil etadi. Aslida ichki va tashqi 
tomonni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi, biroq ular aynan bir xil jihat ham 
emas. Bir-birini shartlovchi, bir-biriga bog‘liq bo‘lgan “lison~nutq