Abuzalova M

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 
1. So‘z tаrkibining tuzilishi hаqidа mа’lumоt bеring. 
2. O‘zаk vа аffiksаl mоrflаrning bоg‘liq hаmdа fаrqli tоmоnlаrini 
tushuntiring. 

---

146 
3. Lisоniy bоsqichdаgi аffikslаrdа оmоnimlik yo‘q dеgаn fikrni shаrhlаng. 
4. Bo‘g‘in vа mоrfеmаning fаrqli jihаtlаri nimаdа? Jаvоbingizni tillаr 
dоirаsidа misоllаr kеltirib izоhlаng. 
Foydalanish uchun adabiyotlar: [ 1; 2; 10; 17; 21; 28; 47; 50; 55; 68; 71] 
GRAMMATIK MA’NO VA UNING TURLARI. ULARNING 
MUNOSABATI. UMUMIY MA’NONI OCHISH YO‘LLARI 
Reja: 
1.Grammatik ma’noning yangicha talqini xususida.
2.Xususiy ma’nolar lisondagi umumiy ma’nolarning tajallisi, 
voqelanishi, yuzaga chiqishi. 
3.Umumiy ma’noni ochish yo‘llari (paradigmatik munosabat).
Mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalar 
Grammatika, grammatik ma’no (GM), xususiy grammatik ma’no 
(XGM), umumiy grammatik ma’no (UGM), oraliq grammatik ma’no 
(OGM), son shakllarining XGM va UGMlari, UGM ni ochish yo‘llari, 
bo‘lunavchan yoki bo‘linmaslik tushunchalari, aniq miqdor, noaniq 
miqdor, noaniq miqdoriy ko‘rsatkich (NMK)
Grammatik ma’no deganda nima tushuniladi? Grammatik ma’no 
deganda har bir tilning qurilish tizimi nutqda ifodalanishini zaruruy va 
majburiy deb talab etadigan va turli xil shakliy ko‘rinishlar bilan 
beriladigan umumlashgan ma’nolar tushuniladi. Chunonchi, "Bolalar 
qiziqarli kitobni o‘qiydilar" gapini olsak, "Bolalar" so‘zida 2 xil ma’no 
ajralib turadi:
1) lug‘aviy ma’no, ya’ni bu so‘zning borliqdagi odam jinsiga mansub 
bo‘lgan, yosh jihatdan voyaga yetmagan shaxsni yoki voyaga yetgan 
kimsaning farzandi, avlodini atab kelish; 2) ko‘plik sonda, bosh
kelishikda, gapda ega vazifasida kelgan turdosh ot. Bu ma’nolardan 
birinchisi 
lug‘aviy, 
leksik ma’no bo‘lsa, ikkinchisi grammatik 
umumlashgan ma’nodir. Grammatik ma’nolar har bir til uchun shu til 
uchun o‘ziga xos bo‘ladi va rang-barang shakliy usullar bilan (biz bularni
navbatdagi mavzuda ko‘rib o‘tamiz) ifodalanadi. 

---

147 
Grammatik ma’noni yangicha talqin qilishda ham til va nutq 
farqlanishi mezonida yondashiladi. Zohiriy narsa tez-tez yo‘qolib, o‘zgarib
turadi. Lekin u mohiyatning yashash usuli sifatida ahamiyatlidir. Nutq 
hech qachon til haqida to‘liq ma’lumot berolmaydi. Bizning til haqida
nutq orqali olgan ma’lumotlarimiz hamisha noto‘liq. Nazariyotchi ularni 
umumlashtirar ekan, til haqida ma’lumotga ega bo‘ladi. 
Grammatik ma’no (GM)ning an’anaviy talqini nutqiy hodisalarga 
tayanadigan empirik talqindir. An’anaviy talqindagi /GM/ ni /XGM/ 
desak to‘g‘ri bo‘ladi. 
UGM XGMga qarama-qarshi turadi. UGM XGM orqali 
voqelanadi. UGM hamma XGMlarni o‘z ichiga oladi. UGM va XGMlar 
haqida gapirishdan oldin, biz umumiylik va xususiylik nima, umumiy va 
xususiy ma’noning o‘zi nimaligi haqida bahs yuritaylik. 
Biz ko‘ra oladigan, seza oladigan, o‘lchay oladigan, kuzata oladigan
narsa, belgi, voqea - hodisa xususiylikdir. Masalan; daraxtni biz ko‘ra 
olamiz, paypaslaymiz, shoxlari va barglarini, mevasini sanay olamiz. 
Daraxtning moddiyligi uning ildizi, tanasi, shox-shabbasida. Har bir daraxt 
takrorlanmas, chunki bir yilda ekilgan 2 ta olma daraxti 2 ta alohidalikdir- 
mevasi, tanasi bir xil bo‘lsa-da, barglar miqdori bilan farqlanishi 
mumkin. Demak, yer yuzida nechta daraxt bo‘lsa, shuncha xususiy 
daraxt bor. Ularning hisobi nisbiy, chunki sanaguncha nechtasi quriydi, 
nechtasi yonib ketadi va hokazo... 
Bir ashulani san’atkor 2 marta aytar ekan, bu bir emas, ikki 
xususiylikdir. "Men ma’ruza o‘qiyapman" gapini 2 marta takrorlasak, 
bunda ikki xususiylik voqelangan bo‘ladi. Chunki bu ikki gap hech 
bo‘lmaganda zamonda farqlanadi. 
Umumiylik nima? Xohlagan xususiylikda umumiylikning belgisi 
yotadi. Minglab daraxtlar uchun (olma, anjir, chinor... daraxtlari) umumiy 
bo‘lgan tomon - tanasi, shoxi bor o‘simlik. Bizning ongimizda daraxt 
xuddi shu ma’no bilan yashaydi. "Umumiylik - bevosita kuzatishda
berilgan alohida xususiyliklardagi belgilarning ongimizdagi obrazi" 
[1,8;]. Umumiyliklar mayda - chuyda belgilarni o‘z ichiga olmaydi, 

---

148 
umumiylik xususiyliklarda takrorlanib turadi. Demak, xulosa shuki, 
xususiylik–takrorlanmas, 
chegaralangan; 
umumiylik–takroriy, 
chegaralanmagan. 
Istalgan butunlik shakl va ma’no tomondan iborat bo‘ladi. Yana daraxt
misoliga qaytamiz. Daraxtning shakl tomoni bizga ma’lum: qattiq tanali 
o‘simlik. Daraxt nima uchun kerak? 
a) soya soladi; 
b) meva beradi; 
v) yog‘och beradi...
Mana shu vazifalar daraxtning mazmun tomonidir, ya’ni vazifasidir. 
Nutqiy hosilalarning mazmuni turli nutqiy sharoitda qanchalik 
xilma - xil bo‘lmasin, ma’lum bir lisoniy umumiylik ma’nosining 
tajallisidir. Masalan, bir oddiy piyola ham ichish quroli, ham o‘lchov 
andazasi, ham aylana chizish mumkin... Lekin piyolaning umumiy 
mazmuni-choy yoki boshqa suyuqlik ichish uchun mo‘ljallangan o‘zbek
milliy ro‘zg‘or buyumi. Ongimizda piyola mana shunday yashaydi.
Chunki "nutqdagi xususiy ma’nolar lisondagi umumiy ma'nolarning 
tajallisi" [1,11;]. Umumiy ma’no ma’lum bir fonema, morfema,
leksemaning 
paradigmadagi 
o‘rni,mavqeidan 
ochiladi. 
Masalan, 
leksemalardagi umumiy ma’no shu leksemaning o‘zi munosabatdosh 
bo‘lgan leksemalar qatoridan anglashiladi. "Ota" leksemasi ongimizda
quyidagi paradigmada yashaydi va UGMsi o‘shandan ochiladi: