Abyssal-abissal
Download 1.55 Mb.
|
LUG\'AT 185
|
ZEMLYA — EARTH Yer. Kuyosh sistemasidagi qatta sayyoralardan biri. Suyoshdan uzokligi jixatidan uchinchi o‘rinda turadi. va massasi jixatidan Kuyosh atrofidagi sayyoralar orasida beshinchi o‘rinda. E. sayot borligi bilan bizga ma’lum bo‘lgan boshqa sayyoralardan fars qiladi. Xozirgi za mon nazariyalariga ko‘ra E. 'Kuyosh atrofidagi f azoda gaz-chang z^olatda bo‘lgan kimyoviy elementlarning bir* biriga gravitatsion yigilishi natij asida 4,5 mlrd. yil mutsaddam paydo bo‘lgan. E. tarkib topib boraetgan vaqtda radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik xisobiga uning ichki qismi asta-sekin sizib, E. mop,- dasining tarkib buyicha parchalanishiga olib kelgan; oqibatda E. da xalkasimon j oylash gan turli tarkibdagi qatlamlar hosil bo‘lgan. Bu qatlamlar bir-biridan kimyoviy tarkibi, Tuzilishi, fizik xossalari bilan fars qiladi. Bunday qatlamlar geosfYera, deb nom olgan. E. ning markazida uning yadrosi mavjud. Uning atrofini mantiya urab olgan. Moddalarning mantiyadan saralanib Yerib chiqishidan mantiya ustida E. pusti vuj udga-kelgan. Yerning ichki geosfYeralari «qattits» E. deb ataladi. «Qattiq» E. dan tash harida tashqi geosfYeralar — suv sfYerasi (gidrosf Yera) va xavo sfYerasi (atmosfYera) joylashgan. E. yuzasining 2/3 qismini Dunyo okeani egallaydi (361,1 mln. km2 yoki 70,8% ), chuqurlik — 149,1 mln. km2 (19,2% ) ni tashkil etadi. CHuqurlik olti qatta kiga va ko‘plab orollardan iborat. E. kurrasining shimoliy yarmida chuqurlik 39% ni tashkil qiladi, j anubiy yarim kurrada esa chuqurlik atigi 19% dan iborat. Rarbiy yarim kurraning ko‘p qismi suv, SHarqiy yarim kurraning ko‘p qismi esa chuqurlikdan iboratdir. E. ning eng baland nuqtasi bilan eng past nuqtasi orasidagi fars hariyb 20 km ga etadi, dunyodagi eng baland J omolungma chutssisi ()^imolay torlarida) 8848 m bo‘lsa, eng chuqur suv osti botiri — Marsan bot i r i , Tinch okeanda) 11022 m dir. E. gravitatsion magnit va elektr maydonlariga ega. E. iing gravitatsion kuchya Oy va So‘n’iy yuldoshlari E. usti relefining kuya xususiyatlari, haryolar okimi, muzliklar siljishi va b. jarayonlar ham gravitatsion maydon oqibatidir. Magnit maydoni E. yadrosidagi Re—Md ga boy moddaning murakkab harakatidan kelib chiqadi. E. ning elektr maydoni sam magnit maydoni bilan chambarchas boglits. AtmosfYera va magnitosfYeralarda birlamchi kosmik faktorlar: rentgen, ultrabinafsha, optik va radio nurlari yutila di va boshqa o‘zgarish larga uchraydi, bu esa E. yuzasidagi jarayonlar uchun muxim atsamiyatga ega. MagnitosfYera va xususan, atmosfYera elektromagnit va korpuskulyar radiaqiyaning ko‘p qismini to‘tib solib, uning saloqatli ta’siridan tirik organizmlarni saklaydi. E. Kuyoshdan 1,7—1017 j/sek miqdorida nur enYergiyasi oladi, lekin uning atigi 50% igina E. yuzasigacha etib keladi va zaminimizda kechayotgan ko‘pchilik jarayonlarning enYergiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. E. yuzasi. gidrosfYera, shuningdek, atmosfYera va Yer pustining E. yuzasiga yaqin qatlamlari geografik sobits yoki landshaft sobigi degan umumiy nom bilan ataladi. X,ayot geografik sobitsda paydo bo‘lgan. Tirik modda geologik kuch sifatida geografik sobitsni tubdan o‘zgartirib yuborgan. )^ayot va biogen ma?;sulotlar tarqalgan sfYera biosfYera deb ataladi. E. ning shakli, Tuzilishi va koinotda tutgan urni to‘g‘ri sidagi sozirgi bilimlar uzoq davrlar mobaynidagi izlanishlar natij asida tarkib topgan. ^adimgi odamlar E. shaklini turlicha tasavvur silishgan. Mae., avval Yerni yassi deb uylashgan. Birok odamlar bundan 3 ming yil oldinoq E. ning kurra shaklida ekanligini paysaganlar. Ammo ko‘pchilik olimlar E. ni dunyoning markazi, deb sisoblashgan. E. kurra shaklida, u uz uchi Download 1.55 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|