Adabiy janrlar reja: Adabiy tur va janrlar haqida tushuncha Eposning xususiyatlari

o’lchovlari, qahramonlarning azamat siymolari yo’q, bunda xudolar ishtirok qilmaydi:romanda, odatdagi, prozaik 
hayotning hodisalari ideallashtiriladi, umumiy tip ostiga olinadi... bunda odamning taqdiri uning jamiyatiga nisbatan 
muhim bo’lib qolmasdan, balki insoniyatga ham muhimdir‖(V. Belinskiy, 175- bet, ta’kidlar bizniki – H.U.).

---

V.Belinskiy fikrlarini davom ettirib, badiiy asar sifatida romanning vazifasi- kundalik hayot va tarixiy voqealarning- yashirin 
qalbini, jonli g’oyasini ochish ,tarqoq voqealarni ruh va aql maskani qilish ekanligini alohida ta’kidlaydi . Shu asosga tayanib, 
yozadi: ―Roman badiiyligining darajasi asosiy ideyaning chuqurligiga va ayrim hususiyatlarda u ideyani tashkil etgan kuchga 
bog’liqdir .O’z vazifasini bajarish bilan roman ozod fantaziyaning mevasi bo’lgan hamma boshqa asarlar qatoriga o’tadi, mana 
shu ma’noda roman oddiy xalqning zarur ehtiyojlarini ta’min etuvchi yuzaki bellitristik asarlardan qat’iy ravishda ajratilishi 
kerak‖ (V.Belinskiy, 176- bet). Bu g’oyani chuqurligi romanga xos tafakkurning- hayot falsafasini teran tahlili bilan o’lchanadi. 
Epos tadqiqotchisi E.A.Karimov Gi de Mopassan (―Roman olamning falsafiy konsepsiyasi asosida yuzaga keladi‖) 
ta’rifiga asoslanib, ―Olamning yaxlit falsafiy konsepsiyasi yo’q asar roman bo’lolmaydi‖
1
,- deydi va davom etib yozadi: ―Roman 
– bu olam va tarixga, jamiyat va bashariyatga, uning muammo va tashvishlariga, urush va sulhlariga, siyosiy va sinfiy jang – 
jadallariga, qo’zg’olon va inqiloblariga, ulkan va kichik voqealariga ochiq qaratilgan adabiy – badiiy sistema, yirik badiiy shakl. 
Faqat roman emas, romanda tasvirlangan bosh qahramon ham, uning qalb va fikri olamga, koinotga qaratilgan‖
2
Professor S. Mirzayevning ―O’zbek romanchiligi‖ qo’llanmasidagi o’zbek romanlarining xronologik ko’rsatkichiga 
tayansak, unda 1989 yilgacha 219 ta o’zbek romani yaratilganiga shohid bo’lamiz. Agar ularga keyingi o’n yilliklar ham 
qo’shilsa, o’rtacha 300 ga yaqin roman yaratilgan. Demak, 1922 yilda A. Qodiriyning ―O’tkan kunlar‖ romanidan boshlangan bu 
jarayon izchil davom etmoqda. Lekin yaratilgan hamma romanlar ham – roman janrining talablariga javob bera olmaydi; ularning 
judayam ko’pchiligida hayotni yuzaki tasvirlash oqibatida (―Yashil boylik‖ - S.Nazar, ―Ziyod va Adiba‖ - Mirmuhsin, ―Shinelli 
yillar‖ – Shuhrat, ―Oqsoy‖ - S. Anorboyev, ―Odam qanday toblandi‖ - I. Rahim, ―Binafsha atri‖ - H.G’ulom, ―Jimjitlik‖ - S. 
Ahmad) asosiy g’oya chuqur ochilmaydi, jamiyat va inson olami falsafasi talqini talab darajasida ko’zga tashlanmaydi.
1
Қаранг: Адабий тур ва жанрлар, Т., “Фан”, 1991, I том, 18- бет. 
2
Қаранг: Шу асар, 19- бет. 

---

Ko’pchilik (―Dushman‖, ―Ilon kuchi‖, ―Vafo‖, ―Chiniqish‖, ―Qizil Buxoro‖, ―Mashrab‖, ―Jannat qushi‖, ―Oqibat‖ singari) 
romanlar nomukammal, voqealar rivoji sust, ular markaziy o’qqa (g’oyaga) birlasha olmaydilar, tarqoqliklaricha qolaveradilar. 
Qahramonlardagi odamiy tuyg’u, xislatlar tasviri o’rnini siyosiy qarashlar, soxta g’oyalar, yasama oldi – qochdilar egallaydi. 
―Olamning yaxlit falsafiy konsepsiyasi‖ ―O’tkan kunlar‖ (A.Qodiriy), ―Sarob‖ (A. Qahhor), ―Qutlug’ qon‖, ―Navoiy‖ 
(Oybek), ―Yulduzli tunlar‖ (P.Qodirov), ―Ulug’bek xazinasi‖ (O. Yoqubov), ―Girdob‖ (O’. Usmonov), ―Lolazor‖ (Murod 
Muhammad Do’st), ―Otamdan qolgan dalalar‖ (Tog’ay Murod) kabi sanoqli romanlardagina aksini topgan. Darvoqye, ―Sharq‖ 
nashriyoti ―XX asr o’zbek romani‖ turkumida shularga o’xshash 17 ta romanni eng sara va mukammal asar deb topgan va nashr 
etishga qaror kilgani ham bejiz emas. Ularda olam butun murakkabligi, ziddiyatlari bilan tasvir etilgan, hayot oqimining ichki 
qonun – qoidalari, insonning mohiyati, qalb tebranishlari kashf qilingan. 
Asl romanlar ichidagi birlamchi o’rin hamon shu maktabning asoschisi bo’lgan Abdulla Qodiriyga, uning ―O’tkan 
kunlar‖iga tegishlidir.Tug’ilganidanoq jahonaro umrboqiy romanlar qatoridan o’rin olgan bu asar – o’zbek romanchilik 
maktabining (farang, rus, ingliz, olmon, hind maktablaridan keyingi oltinchi maktabni A. Qodiriy yaratib berdi, degandi Ye. E. 
Bertels) takomillashish jarayoniga badiiy nur berib kelmoqda. 
Romanlarni siyosiy, tarixiy – biografik, ijtimoiy – psixologik, fantastik, tarixiy – sarguzasht, ijtimoiy – maishiy, roman – 
monolog kabi xillarga bo’lish (S. Mirzayev, 13-14- bet ) o’zini oqlamaydi. Chunki bunda janr tushunchasidan chekiniladi, ya’ni 
adabiyot qonunlariga tayanmasdan, mavzuiga, undagi pafosning ko’rinishiga qarab sosiologiya nuqtai – nazaridan 
umumlashtiriladi. Unga asoslansak, roman xillarini istagancha davom ettirish mumkin: O’qituvchilar haqida roman, tadbirkorlar 
haqida roman, ijtimoiy – kulguli roman kabi. 

---

Holbuki, tarixiy romanning o’ziga xos farqlanuvchi xususiyatlari bor. O’zbek adabiy tanqidida bu sohada (S. Mirvaliyev, 
U. Normatov, M. Qo’shjonov, N. Xudoyberganov va sh.k.) bahslarini tahlil qilib, professor Akram Kattabekov shunday xulosaga 
keladi: ―Shunday qilib eng yaxshi romanlarga xos xususiyatlar:
1. Asarning ob’ekti sifatida xalq va jamiyat hayotida eng muhim sanalgan davrlar, voqealar va ko’zga ko’ringan shaxslar 
hayoti olinishi; 
2. Tasvirlanayotgan davr va undagi voqealar,tarixiy shaxslarga nisbatan yozuvchi ilmiy - estetik konsepsiyasining bo’rtib 
turishi lozimligi, davr ijtimoiy – siyosiy xarakteristkasini yaratish; 
3. Yozuvchi bilan tasvir ob’ekti o’rtasida jamiyat taraqqiyotining muhim etaplari bilan izohlanuvchi davriy masofani mavjud 
bo’lishi va nihoyat; 
4. Tasvirlanayotgan voqealar va shaxslar hayotining chuqur badiiy tadqiq etilishi, tarixiy haqiqatning badiiy haqiqatga o’sib 
chiqishi shart ekanligi kabilar bugungi kun romanlarini baholashda asosiy mezon bo’la olishi mumkin‖
1
.
Bu mulohazalardan ikkita fikr (―yozuvchi bilan tasvir ob’ekti o’rtasidagi jamiyat taraqqiyotining muhim etaplari bilan 
izohlanuvchi davriy masofaning mavjud bo’lishi‖ va ―tarixiy haqiqatni badiiy haqiqatga o’sib chiqish sharti‖) dan boshqasi 
hamma romanlarga xos xislatdir. Zero ―Tarixiy asarning eng muhim alomatlaridan biri shuki, unda o’tmishga yangi bir davr 
mafkurasi, estetik ideali, axloqiy – ma’naviy talablari nuqtai nazaridan baho berilishi lozim ‖. Biz ham shunday fikrdamiz. V. G. 
Belinskiy asoslaganidek, romanning ikki turi mavjud : tarixiy va zamonaviy roman. Boshqalarini asossiz o’ylab chiqishga, har 
biriga xos xususiyatni ―kashf‖ etishga hojat bo’lmasa kerak. 
1
А.Каттабеков. Тарих сабоқлари, Т., Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986, 280- бет. 

---

Romandagi epik xarakterlar tasviri ikki kitobda nihoya topsa-dialogiya (―Tutash olamlar‖ - Hojiakbar Islomshayx), uch 
kitobda tugallansa – trilogiya (―Ufq‖ - ―Qirq besh kun‖, ―Hijron kunlarida‖, ―Ufq bo’sag’asida‖; Said Ahmad), to’rt kitobga 
sig’sa – tetralogiya (―Qora dengiz to’lqinlari‖ - ―Oqarib ko’rinur yolg’iz bir yelkan‖, ―Cho’ldagi xutor‖, ―Qishki shamol‖, 
―Sovetlar hokimiyati uchun‖; V.Katayev), besh kitobga yetsa pentalogiya (―Uch mushketyor‖, ―Yigirma yildan so’ng‖, ikki 
kitobdan iborat ―O’n yildan so’ng yoki vikont de Brajelon‖, ―Temir niqob‖ - Dartanyan xarakteri tasviri bilan bog’liq Aleksandr 
Dyuma asari‖) deb yuritiladi. ―Urush va tinchlik‖ (Lev Tolstoy), ―Tinch Don‖ (Mixail Sholoxov)lar to’rt kitobdan, ―Jan Kristof‖ 
(Romen Rollan) o’n jilddan iborat bo’lishiga qaramay, ulardagi ko’lamdorlikning hajmi va sifatiga asoslanib roman – epopeya 
deb atash amaliyotda uchraydi. 
Olamni birvarakayiga epik ko’lamdorlikda va ehtiroslar tug’yonida tasvirlovchi, g’oyatda mubolag’ador sarguzashtlarga 
boy, romantik bo’yoqdor yirik hajmdagi asar – doston (forscha-tojikcha so’z, ma’nosi, nazm yoki nasr bilan yozilgan hikoya, 
poema; epik asar; sarguzasht, kechmish voqealar) deb yuritiladi. U adabiyotimizdagi epos singari qadimiy va go’zal janrdir. 
 
O’zbek xalq og’zaki ijodida birgina doston tasnifining o’ziyoq, epos janrlari va ko’rinishlarining ko’p qirraligini isbotlay 
oladi: 
1. Qahramonlik dostonlari (―Go’ro’g’li‖, ―Ravshankom‖); 
2. Jangnomalar (―Yusuf va Ahmad‖, ―Alibek va Bolibek‖);
3. Tarixiy dostonlar (―Shayboniynoma‖, ―Jizzax qo’zg’oloni‖); 
4. Ishqiy- romantik dostonlar (―Malikai ayyor‖, ―Rustamxon‖); 
5. Kitobiy dostonlar (―Farhod va Shirin‖, ―Tohir va Zuhra‖); 

---

Ko’rinadiki, dostonlarning barcha ko’rinishlari ham eposga mansub, ular xilma – xil bo’lsa-da, baribir epik niyatning 
yagona konsepsiyasiga bog’lanadilar.
―Go’ro’g’li‖, ―Kuntug’mish‖, ―Ravshanxon‖, ―Go’ro’g’lining tug’ilishi‖, ―Go’ro’g’lining bolaligi‖ kabi dostonlar xalq 
og’zaki ijodi namunalari sanalsa, ―Yusuf va Zulayho‖ (Durbek), ―Gul va Navro’z‖ (Lutfiy), ―Lisonut tayr‖ (A.Navoiy), 
―Shayboniynoma‖ (Muhammad Solih), ―Muhabbatnoma‖ (Xorazmiy)lar – yozma adabiyotning kashfiyotlaridir.
Ko’rinadiki, dostonlar asosi (og’zaki va yozma namunalari)da – ertak, afsona, rivoyatlar yotadi, ular har bir san’atkorning 
salohiyatiga mos tarzda qayta ishlanadi, muayyan davrning aniq ijtimoiy – siyosiy, ma’naviy – ahloqiy muammolarini 
jonlantiradi. ―Bu asarlarda ishtirok etuvchi qahramonlarning soni ko’p va xilma-xildir. Ular, ko’pincha, katta - kuch qudratga ega 
bo’lgan kishilar, lashkarboshilar, podshohlar, donishmandlar, munajjimlar, oddiy odamlar, qanotli otlar, yalmog’izlar va ajdarlar, 
sirli qushlar va ilohiy kuchlar qiyofasida ko’rinadilar‖ (E.Xudoyberdiyev, 197-bet). Dostonlarda alohida kirish qismi (―Hamd‖, 
―na’t‖, ―munojot‖, ―madh‖ va ―sababi nazmi kitob‖ kabi) bo’lib, bularda Alloh va uning payg’ambarlari madhi, shu mavzuda 
avval boshqa shoirlar tomonidan yozilgan dostonlarning yutuq va kamchiliklarini baholash, ulardagi xatoliklarni rad etish, o’z 
asarining ulardan farqlari, dostonni yozishga nimalar sabab bo’lgani va hokazolar (masalan, Alisher Navoiy ―Farhod va 
Shirin‖ining 1-11 boblarida) ta’riflanganidan so’ng, asar syujeti (12 bobdan) boshlanadi. Dostonlarning xotimasida san’atkor 
zamoni va zamondoshlari (masalan, Alisher Navoiy ―Farhod va Shirin‖ dostonida ―sultonlik shajarasining samarasi shahzoda 
Abulforis Shohg’arib Bahodir madhida‖ bir necha so’z bilan nasihat beradi; ―Kimki, olimlarga ta’zim qilsa, go’yo u 
payg’ambarlarga ta’zim qilgandek bo’ladi‖ tarzida hikmatlar sochadi) haqida mulohazalar yuritadi. O’zi va ijodi haqida, yaratgan 
asarining bitirish vaqti haqida (―Tangriga maqtovlar bo’lsinki, bu g’am dostoni, firoq ahlining motam dostoni, zamon umrim 
nomasini, tugatmay, visol ayyomi kabi oxiriga yetmoqda. Yozilgan yilining to’g’risini aytsam, hijriy 889 yil edi: 

---

Bihamdillahki, bu g’am dostoni,
Firoq ahliga motam dostoni,
Tugatmay nomai umrumni ayyom,
Visol ayyomi yanglig’ topti itmom. 
Chu tarixi yilin onglay dedim tuz, 
Sekiz yuz sekson erdi dog’i to’qquz‖) 
batafsil ma’lumot beradi.
Dostonning ana shu xususiyatlariga tayanganda ―Alpomish‖ni (masalan, N.Shukurov, N.Hotamov, Sh.Xolmatov, 
M.Mahmudovlar kabi) doston deb yuritish o’zini oqlamaydi. ―Alpomish‖da qahramonlik eposining barcha xislatlari yaqqol 
ifodasini topganligi uchun – uni epos deb yuritish asoslidir. Unga Go’ro’g’li, Avazxon, Ravshanbek obrazlarini yuqoridagi 
olimlar singari Alpomishga tenglashtirish ham o’zini oqlamaydi, ularni doston janrida yaratilgan halq qahramonlari obrazlari 
tarzida talqin qilish to’g’riroqdir.