Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

tashviq, da'vat terminlarining m a’no ifodasi undamoq, targ'ibot 
terminining m a’no ifodasi tarqatmoq, yoymoq. Shuni e ’tiborga 
olgan holda ommaviy-siyosiy matnlarda ulami farqlash ham 
t o ^ 'r i, o ‘z o ‘m ida q o ‘lIash talab etiladi. Ommaviy-siyosiy asarlar 
agar mafkuraviy b o is a , ularning asosiy maqsadi shaxsda muayyan 
qadriyatlarga ishonch hosil qilish (ishontirish)dan iboratdir.
Shaxsning ishonchi nimalarga asoslanishi - ilmiy bilimgami, 
tunnush 
tajribasigami 
yoki 
e ’tiqodiy 
(ko‘r-ko‘rona) 
ishontirishlargami ekanligiga ko‘ra, ilmiy, tajribaviy va aqidaviyga 
ajratiladi.
Shaxs ongiga ilmiy mafkurani singdirish siyosiy tashviqot va 
targ‘ibot tufayli mumkin b o ia d i. Albatta, bunday adabiyotni 
ham ma birday tushunavermaydi. Chunki, unda ilmiy, siyosiy 
terrain (so‘z) va birikmalar ko‘plab uchraydi. Shunga k o ‘ra, 
ommaviy-siyosiy asar qo‘lyozmasini tahrir qilishda har bir termin 
barchaga birday tushunarli bo‘lishi uchun ilmiy-ommabop 
uslubdan foydalanish, ba’zi terminlar m a’no ifodasining izohini 
berish 
maqsadga muvofiqdir. 
Masalan, 
elektorat - ovoz 
beruvchilar, saylovchilar; legitim - qonuniy; ekstremizm - о ‘ta 
qarshi (mafkura, siyosatda).
Targ‘ibot mavzularidagi adabiyotlami ikki guruhga ajratish 
mumkin. Birinchi guruhni mafkura, siyosat bilan hali yaxshi tanish 
b o ‘lmagan o ‘quvchilar - asosan yoshlar, yuqori sinf o ‘quvchilari, 
talabalar, m a’lumoti oliy boMmagan katta yoshdagilar tashkil etadi. 
Yuqorida qayd etilganidek, terminlaming izohini berish ana shu 
guruhdagilar uchun muhimdir.
Ikkinchi 
guruhni 
tashviqot, 
targ‘ibot 
ishlari 
bilan 
shug‘ullanuvchilar, siyosiy o ‘quvni olib boruvchilar, ziyoliiar, 
falsafa, huquq, m a’naviyat-m a’rifat, davlat va jam iyat tuzilishi 
bo ‘yicha 
malaka 
oshirish 
muassasalari, 
matbuot 
xizmati, 
jamoatchilik bilan aloqalar, fuqarolik jamiyati qurilishi institutlari 
xodimlari tashkil etadi. Shu narsa ayonki, ommaviy o ‘quvchini 
ijtimoiy-siyosiy muammolar, albatta, qiziqtiradi. Ular iqtisodiy,
44

---

ijtimoiy masalalar b o ‘yicha olib borilayotgan joriy siyosat xususida 
m a’lumotlarni 
adabiyotlardan k o ‘ra ancha tezkor b o ‘lgan 
manbalardan - gazeta, jurnal, radio, televideniya, internetdan 
oladilar. Lekin ular ommaviy-siyosiy adabiyotdan chuqur, 
mazmundor m a’lumotga ega bo‘lishni istaydi.
Bundan shunday xulosa chiqadi, demak, ommaviy-siyosiy 
adabiyotlar gazeta, jurnallardan, axborot elektron vositalaridan 
sezilarli darajada farqlanishi lozim.
3-§. T ash v iq iy -targ ‘ibiy ad ab iy o tla r - ilmiy m a fk u ra 
yetkazuvchi tu r sifatida
Tashviqiy-targ‘ibiy adabiyotlar, 
garchi 
ommaviy-siyosiy 
atalsa-da, ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan um um iyjihatlarga ega, 
chunki 
u ommaga ilmiy mafkurani yetkazadi. Jamiyatda 
mafkuraviy vazifani bajaruvchi fanlar - falsafa, siyosatshunoslik 
(politologiya), jam iyatshunoslikka xos k o ‘p jihatlar boshqa nazariy 
fanlar tarkibida uchraydi. Ular ham targ'ibiy mazmunga ega.
Shuni alohida ta'kidlash joizki, ommaviy-siyosiy adabiyot 
ham, ilmiy-ommabop adabiyot ham o ‘z tarkibiy qismlari -
mohiyati, usuli, asos materiallari, nazariyasini term inlarda ifoda 
etadi.
Ommaviy o ‘quvchiga m o ‘ljallangan adabiyot terminlar va ular 
orqali bayon etiladigan nazariy m ateriallar bilan to id irib
yuborilgan b o ‘lmasligi kerak. Berilayotgan material mohiyatiga 
ko‘ra ikki xil - tavsifly va nazariy b o ‘lishi mumkin. Har ikki holda 
ham matn o ‘quvchi uchun tushunarli b o ‘lishi kerak. Buning uchun 
matn omm abop usulda bayon etilishi lozim.
M uharrir ommaviy-siyosiy asar matnining tahriri bilan 
shug‘ullanar ekan, barcha terminlar o ‘quvchi uchun tushunarli 
bo‘lishiga 
erishishi 
shart. 
Shundagina mohiyati, 
maqsadi, 
auditoriyasiga ko‘ra, o ‘zi taalluqli b o ig a n turga mansubligini 
saqlaydi.
Keng ommada g ‘oyaviy-siyosiy e ’tiqodni shakllantirish 
niualliflardan (xususan, muharrirdan) mavjud hayotga to'g'ridan
45

---

to ‘g ‘ri nazar tashlashni, avvalo, uning siyosiy tomonini to ‘g ‘ri 
idrok etishni talab qiladi.
Har qanday tur adabiyotni adabiy tahrir qilish umumiy va 
maxsus maqsadda 
amalga oshiriladi, Qaysi tur adabiyot 
b o ‘lishidan qat’iy nazar uslubiy savodlilik, soddalik, aniqlik, 
tushunarlilik, lo‘ndalik, qiziqarlilik, mantiqiylik, bayondagi o ‘ziga 
xoslik muhim jihatlar hisoblanadi.
Ommaviy-siyosiy adabiyotda, albatta,, ilmiy material - dalil, 
tushuncha, qonunlar, nazariy fikrlar aks etadi. Ular ommaviy 
o ‘quvchi uchun birday tushunarli bo‘lishini uslubiy betaraf, kitobiy 
so‘zlar, iboralar, terminlar ta’minlaydi. Bayon, asosan, uchinchi 
shaxs tilida boradi. Mafkuraviv, siyosiy terminlar asosiy til 
unsurlari bo'lib hisoblanadi: milliy qadriyatlar, mentalitet,