Adabiyot 8 (1-qism) new indd

Savol va topshiriqlar
1. Abdurauf Fitratning bolalik va o‘smirlik yillari qanday muhitda kechdi? Bu 
muhit Fitrat shaxsiyatining shakllanishiga qanday ta’sir ko‘rsatdi?
2. Xorijga qilingan sayohatlar bo‘lg‘usi ijodkorga qanday imkoniyatlar berdi? 
Bu nimalarda aks etadi?
3. Sinfdoshlaringiz orasida xorijiy mamlakatlarga borgan do‘stlaringiz bo‘lsa, 
ulardan o‘z taassurotlarini sinfda gapirib berishini iltimos qiling.
4. Fitratning dastlabki asarlari qachon e’lon qilingandi?
5. Adib Rusiyada bo‘lib o‘tgan siyosiy hodisalarga qanday munosabatda bo‘ldi? 
Uning bu munosabati o‘zini oqladimi? Javobingizni misollar bilan isbotlang.
6. Jadidchilik harakati namoyandalari olg‘a surgan asosiy g‘oyalarni sanab bera 
olasizmi? Nima uchun ular xalq maori ga bu qadar katta e’tibor bergandilar?
7. Fitratning serqirra faoliyat egasi bo‘lganini nimalardan bilamiz?
8. O‘zbek fani, madaniyati, maori , jurnalistikasi rivojiga Fitrat qo‘shgan 
hissani qanday dalillar bilan isbotlasa bo‘ladi?
9. Fitratning hayoti qanday yakunlandi? Bunda asosiy aybdor deb kimni yoki 
nimani ko‘rsatgan bo‘lardingiz?
10. Abdurauf Fitrat shaxsi, uning hayoti va ijodiy merosiga bugungi munosabat 
qanday ekanini misollar bilan isbotlashga harakat qiling. Sizning maktabingizda bu 
adibga bag‘ishlangan ijodiy kecha yoki boshqa tadbirlar o‘tkazilganmi?
MIRRIX YULDUZIGA
Go‘zal yulduz, yerimizning eng qadrli tuqq‘ani! 
Nega bizdan qochib muncha uzoqlarg‘a tushibsan,
Tuvg‘aningga nechun sira gapurmasdan turibsan? 
So‘yla, yulduz, holing nadir? Nechuk topding dunyoni? 
Bizning yerda bo‘lib turgan tubanliklar, xo‘rliklar, 
So‘yla, yulduz, sening dag‘i
1
quchog‘ingda bo‘lurmi?
Bormi senda bizim kabi insonlar, 
Ikki yuzli ishbuzarlar, shaytonlar. 
O‘rtoq qonin qonmay ichkan zuluklar, 
Qardosh etin to‘ymay yegan qoplonlar? 
Bormi senda o‘ksuz
2
yo‘qsulning qonin – 
Gurunglashib, chog‘ir
3
kabi ichkanlar? 
Bormi senda butun dunyo tuzugin
4
O‘z qopchig‘in to‘ldirg‘ali buzg‘anlar.
1
S e n i n g d a g‘ i – sening ham.
2
O‘ k s u z – baxtsiz.
3
Ch o g‘ i r – sharob, may.
4
T u z u k – nizom, tartib, yashash tarzi.

---

165
Bormi senda bir o‘lkani yondirib, 
O‘z qozonin qaynatg‘uchi xoqonlar. 
Bormi senda qorin-qursoq yo‘lida 
Elin, yurtin, borin-yo‘g‘in sotqonlar?
Fitratshunoslarning ta’kidlashicha, «Mirrix yulduziga» she’ri 
1920-yilda yozilgan. Xo‘sh, bunchalik dard va  g‘onga to‘la 
she’r yozilishiga o‘sha yillari nimalar sabab bo‘lgan?
Kelasi o‘quv yilining tarix darslarida Turkiston o‘lkasining 
XX asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy hayotiga oid tafsilotlar bi-
lan batafsil tanishasiz. Biz hozir millatparvar ijodkorlar qalbini 
yaralagan o‘sha davrning ayrim voqealarinigina aytib o‘tamiz. 
Shundagina Fitrat she’rining mohiyatini, bu asarda mujassam 
bo‘lgan millat qayg‘usini anglash mumkin bo‘ladi. Shundagina 
shoir Fitrat jasorati, uning insoniy fazilatlari ko‘z oldimizda 
yaqqolroq namoyon bo‘ladi.
XIX asrning 60–70-yillari davomida Turkiston o‘lkasi Chor 
Rossiyasi tomonidan istilo qilinadi. Bu paytda o‘lka Qo‘qon 
xonligi, Xiva xonligi, Buxoro amirligi singari uchta alohida 
davlat shaklida yashardi. Shu tufayli ham istilochilar uchun 
ular ni yakka-yakka holda o‘ziga bo‘ysundirib olish nisbatan 
oson ko‘chadi. Garchi, Buxoroda rasman amir saltanati saqlab 
qolingan bo‘lsa-da, bu hukumat Rossiyaning chizgan chizig‘idan 
chiqa olmas edi.
1917-yilning oktabrida xuddi Petrograd (Rossiyaning o‘sha 
paytdagi poytaxti)da bo‘lgani singari Toshkentda ham hokimi-
yat sho‘rolar (sovetlar) qo‘liga o‘tadi. Ular hukumat tepasiga 
juda katta va’dalar, mehnatkash ommaga yoqadigan chaqiriqlar 
bilan kelgan edilar. 1920-yilga kelib Buxoroda ham amir sal-
tanati zo‘rlik bilan ag‘dariladi. Qizil qo‘mondon – M.V.Frunze 
boshchiligidagi qo‘shin qadimiy shaharni shafqatsizlarcha to‘pga 
tuta di. Xuddi shu janglarda Turkiston o‘lkasi tarixida ilk maro-
taba aeroplanlar – ibtidoiy samolyotlar yordamida shaharga 
bombalar yog‘diriladi. Shahar xalqi vahshiyona qiriladi. Qadim 
Buxoroning ming yillik obidalari yer bilan yakson qilinadi.
Fitratning tarjimayi holidan bilamizki, bu paytda u Tosh-
kentga chaqirib olingan, shu yerdagi ishlar bilan band qilingan 

---

166
edi. Biroq millati taqdiriga kuyingan shoirga birgina Buxoroda 
emas, balki Toshkentda va Turkistonning boshqa chekkalarida 
bo‘layotgan xunrezliklar ham achchiq xulosalar chiqarishi uchun 
yetarli edi.
Bundan sal oldin – 1918-yilning fevralida sho‘ro hukumati-
ning yolg‘on va’dalariga ishonib tuzilgan Turkiston muxtoriyati 
hukumati va Farg‘ona vodiysining o‘n minglab fuqarosi qonga 
botirilgandi. Toshkent va Samarqandda, Andijon va Farg‘onada 
hali u, hali bu bahona bilan tinch aholi qirg‘inbarot qilinar, 
milliy rahbarlarga turli ig‘volar uyushtirilardi.
Bolsheviklar hukumati bergan va’dalar birin-ketin puchga 
chiqar, o‘lka aholisi qayerdan va kimdan najot olishni bilmay, 
tang ahvolda qolgandi.
Endi, mana shu voqealarni ko‘ngildan his etgan holda, 
Fitratning «Mirrix yulduziga» she’rini qayta mutolaa qilaylik.
Go‘zal yulduz, yerimizning eng qadrli tuqq‘ani!
Nega bizdan qochib muncha uzoqlarg‘a tushibsan...
Avvalo, asarning lirik qahramoni (bu o‘rinda shoirning o‘zi) 
mazkur she’rda nega aynan Mirrix yulduziga murojaat etayot-
ganiga e’tiborni qarataylik.
Mirrix – Mars sayyorasi Shamsiy (Quyosh) yil hisobida Ha-
mal (Mart) oyining homiy sayyorasi hisoblanadi. Bu oyning un-
suri – xos belgisi – olovdir.
Xalqimiz 21-martdan boshlanadigan oyni (Navro‘zni) olqish-
lab, «Hamal keldi – amal keldi», deydi. Shoir xuddi shun-
ga ishora qilaroq, Mirrix yulduzini «yerimizning eng qadrli 
tuqq’ani» – qarindoshi deya ataydi.
Boya aytganimizdek, 1917-yilda yuz bergan fevral va ok-
tabr to‘ntarishlaridan keyin Turkiston xalqi, nihoyat, ko‘ksiga 
oftob tegishini, bu zamin uzra ham ozodlikning iliq shabada-
lari esishini orzu qilgandi. Bilasizki, hamal oyida butun tabiat 
uyqudan bosh ko‘taradi. Yam-yashil maysalar chirkin xazonlar 
bag‘rini yoraroq quyoshga qarab talpinadi.
Fitratning nazarida, Chor hukumatining uzoq yillar davom 
etgan zulmi ostida ezilgan o‘lka, o‘z taqdirining hamal oyiga – 

---

167
amal oyiga endigina qadam qo‘ydim, deb o‘ylagandi. Biroq 
birdan izg‘irin shamol turib bu orzularni yer bilan yakson qildi, 
o‘zining sovuq panjalari bilan yam-yashil umidlarni g‘ijimlab 
tashladi.
Chor hukumatidan-da vahshiyroq to‘da – qizillar hokimiyati 
o‘z hukmronligining dastlabki yillaridan boshlaboq o‘lka boshi-
ga misli ko‘rilmagan ko‘rgiliklarni yog‘dirdi.
Bizning yerda bo‘lib turgan tubanliklar, xo‘rliklar, 
So‘yla, yulduz, sening dag‘i quchog‘ingda bo‘lurmi?
Fitratning aynan Mars – Mirrix yulduziga murojaat qilishi-
ning yana bir ilmiy-mantiqiy sababi bor. Mars – Mirrix yuldu-
zi, boshqa bir mifologik qarashlarga ko‘ra, jang-u jadal ramzi, 
yunonlarda urush xudosi hisoblanadi.
Shoir o‘z o‘lkasida bo‘lib o‘tayotgan xunrezliklar ko‘lamini 
urg‘ulab ifodalamoq uchun uni jang-u jadallar makoni – Mir-
rix (qonday qizil sayyora!) bag‘ridagi hodisalarga qiyoslaydi. 
Uning nazdida, Turkistonda yuz berayotgan adolatsizliklar olovi, 
hatto Mirrix yulduzini-da uzoqlarga qochmoqqa majbur etgan, 
indamay lol qotishiga sabab bo‘lgan.
Bormi senda butun dunyo tuzugin 
O‘z qopchig‘in to‘ldirg‘ali buzg‘anlar...
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, marksizm-leninizm mafkurasi 
asosida ish ko‘rgan sho‘rolar hukumati «butun dunyo tuzugi-
ni» – insoniyatning asrlar osha sinovdan o‘tgan yashash tar-
zini o‘zgarti rishga kirishgandi. Bu hukumat odamlarning xususiy 
mulkka bo‘lgan haq-huquqini bekor qilish, har bir millatning 
o‘z tarixiy an’analari asosida yashash huquqini mensimaslik 
yo‘lidan bordi.
Kechagina tinch-osoyishta yashayotgan yagona xalq vakillari 
birdaniga «boy» va «kambag‘al»ga ajratilib, ularni bir-biriga 
qarshi gij-gijlashga zo‘r berildi. Natijada, ming yillar davomida 
amal qilinib kelingan hayot qonuniyatlari buzildi, bir millat va-
killari birodarkushlik urushi oloviga tortildi.

---

168
Bularning bari, aslida, bir maqsad yo‘lida – «o‘z qopchig‘in 
to‘ldirg‘ali» – turli xalqlar boyliklarini talash, ularni yangicha 
shakldagi qullik iskanjasiga olish maqsadida amalga oshirilgandi.
Fitrat «Mirrix yulduziga» she’rida o‘zimizdan chiqqan sot-
qinlar – yurtfurushlarni ham dadil fosh qiladi. Kelgindi huku-
mat qutqusiga – va’dalariga uchib, o‘z millati va xalqini bos-
qinchilarga ipsiz bog‘lab berishdan toymagan, «qorin-qursoq 
yo‘lida elin, yurtin, borin-yo‘g‘in sotqonlar» shoirning o‘tli naf-
ratiga duchor bo‘ladilar. Ular el-u yurtni o‘zgalarga sotish bilan 
«borin-yo‘g‘in» – imonin, vijdonin, millatin sotdilar.
1920-yilda – sho‘rolar hukumati barcha jabhalarda rahbar-
likni qo‘lga olayotgan, har qanday qarshilikni shafqatsizlarcha 
bostirayot gan bir pallada «Mirrix yulduziga»dek o‘tli she’rlarni 
yozish ijodkordan juda katta qahramonlikni, jasurlikni talab etar 
edi. Bunday misralar bilan omma oldiga chiqish – o‘z boshini 
kundaga tutib berish bilan barobar edi.
Buni juda yaxshi his qilgan Fitrat xavf-xatardan qo‘rqib 
o‘tirmadi. Uning yurtiga bo‘lgan farzandlik muhabbati, tilda 
emas, qalbda yashagan Vatanga  doyilik hissi har qanday xavf-
dan ustun keldi. Fitratning o‘tgan asrning boshlarida yozgan 
o‘tli bu misralari hanuz unutilmay yashayotganining chin sababi 
ham ayni shundadir!