Adabiyot nazariyasi

Vafo qilg’on kishilarga vafo qil. (Xorazmiy) 
12. Radd-ul-ibtido ilal-ajuz (ikkinchi misra boshidagi so’zning bayt 
oxirida kelishi):
Bu dunya ishi ko’r o’yum – ul o’yum, 
O’yunqa qatilma nerak bu o’yun. (Y.X.Hojib) 
 
Qit’a - juft misralari qofiyalanib, toq misralari ochiq qoladigan she'r shakli. 
U ikki baytdan 20-30 baytgacha hajmda bo’lishi mumkin. Ko'pincha to 'rt misra (ikki 
baytjdan tashkil topadi. A.Navoiy turkiy tilda 300 dan ortiq qit’a yozgan. «Qit'a» 
arabcha so'z boiib, «qism», «bo'lak», «parcha» degan ma
:
nolarani bildiradi. Uni 
matla'siz g'azalga o'xshatish mumkin. Bu janrda aruzning hamma vaznlari qo'llanadi. 
Qit'a ikki xil bo'ladi: birinchi xili mustaqil asar shaklida, ikkinchi xili esa g'azal, 

---

21 
qasida, tarje'band kabi boshqa janrdagi she'rlar tarkibidan ajratib olish tarzida. 
Qofiyalanishi: b - a, d - a Misol:
Chun g 'araz so 'zdin erur ma 'ni ango, - b 
Noqil о 'Isa xoh xotun, xoh er. -a . 
So 'zchi holin boqma, boq so 'z holini, - d 
Ко 'rma kim der oni, ко 'rgil kim ne der. – a 
 Bu qit'a so'zlash madaniyati haqida bo'lib, Navoiy qalamiga mansubdir. 
To'ng'a sig 'masmen farahdin gul kabi, - b 
Kelsa ul sarvi ravon bir-bir mang 'a. - a 
Munchayil ketgcm bu baxtu davlatim, - d 
Shukrlillahkim, kelur bir-bir mang 'a. - a (Lutfiy)
G'azal  - ishq-muhabbatni kuylaydigan lirik she’
:
r. G’azal atamasi dastlab VI 
– VII asrlarda arab she'riyatida paydo bo’lgan. X asrda fors adabiyotiga, XIV asr 
boshlarida turkiy adabiyotga kirib kelgan. Uning turkiy tildagi dastlabki namunalari 
Xorazmiy va Rabg'uziyda uchraydi. G'azalda ishqiy mavzu yetakchilik qiladi. Zero 
uning lug'aviy ma'nosi «oshiqona so'z» demakdir. G'azal hajm jihatidan o'rtacha 3 
baytdan 19 baytgacha bo'ladi, birinchi bayt matla' (mabda') deb atalib, undagi 
misralar o'zaro qofiyalanadi, qolgan baytlardagi juft misralar matla'ga qofiyadosh 
bo'ladi. G'azalning oxirgi bayti maqta' deb atalib, unda shoirning adabiy taxallusi 
keltiriladi. O'zbek adabiyotida g'azallarni qofiyalanish tartibiga ko'ra quyidagicha 
tasnif qilinadi: 
1. Oddiy g'azal - g'azalning bu turi juda keng tarqalgan.
Qofiyalanishi: a-a, b-a, d-a.. 2. G'azali husni matla' - bunda g'azalning 
birinchi baytidan tashqari ikkinchi bayti ham qofiyalangan bo'ladi. Sxemasi: a-a, a-a, 
b-a, d-a, e-a... 3. G'azal-qit'a - bunday g'azalning qofiyalanish tartibi qit'aning 
qofiyalanish tartibi bilan bir хil bo'ladi: b-a, d-a, e-a, f-a... 4. G'azali musajja' - bu 
g'azalda odatdagi qofryalardan tashqari ichki qofiyalar ham bo'ladi. 5. G'azal -