Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

Адабиётлар 
1. Д.Қуронов Адабиётшунослик назарияси асослари. – Тошкент: 2018. 
2. Умуров Ҳ. Адабиёт назарияси. – Тошкент: Шарқ, 2002. 
3. У.Норматов. // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 2007. 51-сон. 
4. Ғафуров И. Туганмас умр йўллари. Прозанинг шоири. – Тошкент: 
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 
5. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. – Тошкент: 2005.
6. Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. – Москва: Просвещение, 
1971. 
 
 
 “YO‘QOTGANLARIM VA TOPGANLARIM”DAGI ESSE JANRI 
XUSUSIYATLARI 
Rohila SUVONOVA 
Samarqand davlat universiteti dotsenti.
 
O‘zbekiston Xalq yozuvchisi Said Ahmadning “Yo‘qotganlarim va 
topganlarim” nomli esselar to‘plami xalqimiz hamisha ardoqlab, e’zozlab 
kelayotgan o’zbek adabiyoti namoyandalari, taniqli ijodkorlar, ularning ham 
yorug‘, ham alamli-iztirobli kunlari haqida chin dildan hikoya qilingan 
yodnomalardan tarkib topgan asardir. 
Adibning 
“Yo‘qotganlarim va topganlarim” kitobi “Adabiyot tarixi”dan 
jonli voqealarning his-hayajonli, ehtirosli tasvir va talqinlari bilan farqlanadi. 
Undagi xotiralar butun bir davr adabiyotining darslik va qo‘llanmalarda umumiy 
tarzda aytiladigan ichki jarayonlari haqida teran va batafsil ma’lumot beradi. Shu 
ma’noda ustoz adibning bu asarini o’tgan asr o’zbek adabiyotining o’ziga xos 

---

67 
tarixi, desak yanglishmaymiz. 
XX asr o‘zbek publitsistikasi taraqqiyotida yozuvchi Said Ahmad ijodining 
o‘rni, yozuvchi esselalarining janr xususiyatlari haqida so‘z borar ekan albatta 
uning “Yo‘qotganlarim va topganlarim” to‘plami (1998)ga kiritilgan esselari 
kattaahamiyatga ega ekanligi va yuksak leksik vositalarning qo‘llanish 
xususiyatlari, bunday vositalarning matnda obrazlilik hamda ta’sirchanlikni 
oshirishdagi roli kabi masalalari ko’ndalang turadi. 
Mazkur kitob o‘zbek uslubiyati va publitsistik nutq uslubiyatini yangi fakt va 
dalillar bilan boyitishga xizmat qilgan, O‘zbekiston Qahramoni Said Ahmadning 
publitsistik asarlarini tilshunoslik nuqtai-nazaridan funksional-semantik va uslubiy
jihatdan kengroq tadqiq etish uchun yangi imkoniyatlar ochib berdi. 
Keyingi yillarda o`zbek tilshunosligida badiiy adabiyot tili muammolari bilan 
shug‘ullanishning jiddiy tus olganligi til birliklarining adabiy asarda namoyon 
bo`lish xususiyatlarini tobora oydin tasavvur qilishimizga, ularning badiiy adabiyot 
shakllanishi va badiiy janrlarning ta’sirini kengroq doirada tushunishimizga 
sababchi bo`lmoqda.
Har qanday yozuvchining ijodiy kamolotga erishuvi, eng avvalo, uning milliy 
g‘oya va qadriyatlarga sadoqati hamda ularni o‘z ijodida lingvopoetik jihatidan 
nechog‘lik mahorat bilan yuksak darajada ifodalay olish imkoniyatiga bog‘liq. 
Har qanday tushuncha va har qanday leksik ma’no ham umumlashtirish orqali 
hosil bo‘ladi. Lekin bunday leksik ma’no muhim va umumlashtiruvchi belgilar 
asosidagi tushunchani o‘zida aks ettirishi zarur. 
Tilimizdagi ma’nolarning shakliy va moddiy ifodalanishi, lisoniy birliklardagi 
turfa ziddiyat va shakldagi ma’nolarning o‘zgarishi, taraqqiyoti benihoya 
murakkab jarayon bo‘lib, tilday sirli olamning tabiiy takomilini ta’minlaydigan bu 
zaruriy jarayonlarning qonuniyatlarini kashf etish til ilmidagi azaliy vazifalardan 
eng muhimidir.
Abadiylikka muhrlangan bu qonuniyat so‘z ma’no taraqqiyotining 
harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon bo’ladi. Bu kuch ziddiyatlar va ularni 
ifodalovchi omillar natijasida namoyon bo‘ladi [S.Ahmad.,1998:304-bet]. 

---

68 
Tilshunoslikda voqealar rivojini to‘g‘ri va aniq tasvirlab berishda,hayotiy 
voqea- hodisalarni kishilar ongiga to’g’ri yetkazishda badiiy-publisistik janrlarning 
ahamiyati muhim rol o‘ynaydi. 
Esse janiri orqali barcha yozuvchi va shoirlarning ko‘rgan-kechirganlari 
bizgacha yetib kelgan. Esse janri ikki xil turda bayon etiladi: 1) Badiiy publisistik 
esselar; 2) Adabiy tanqidiy esselar; [Paluanov B.,2002:26-bet]. 
Esse – biror bir mavzuni olib talqin qiluvchi, unga aloqador shaxsiy 
taassurotlar va mulohazalarni bayon etish, tasvirlashga intiluvchi, uncha katta 
bo‘lmagan, erkin kompozitsiyali nasriy asardir.Buning talqini yozuvchi mahoratiga 
bog’liq [O‘zbek tilining izohli lug‘ati.2008: 57-bet]. 
Kitobning “Yo‘qotganlarim” deb nomlangan ilk bobida Oybek, G‘afur 
G‘ulom, Abdulla Qahhor, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir singari ustoz va 
safdoshlari haqida muallifning qaynoq mehr bilan yozgan esselari jamlangan.
Xalq e’tiboriga tushgan, ustozlarning shonli ijod yo‘lini davom ettirgan Ozod 
Sharafiddinov, Ne’mat Aminov, O‘tkir Hoshimov, Tog‘ay Murod singari taniqli 
olim va adiblar haqida muallif cheksiz quvonch va iftixor bilan yozadi. Uning 
hamqadam, hamkor yozuvchilar, ayniqsa shogirdlari ijodidan tuygan sevinchi, 
mehri, e’tibor va e’tiroflari bilan kitobning “Topganlarim” bobidagi hayotiy 
esselarida tanishish mumkin.
Ma’lumki, esse janirini o‘rganish badiiy nutqning nasriy matnlarda ifodalash 
mumkin bo`lmagan tomonlarini ham aniqlashga yordam beradi. Mazkur kitobda 
badiiy matnda esse janirining ta’sirchanlikni ifodalash imkoniyatlarini o`rganish, 
so’z estetik imkoniyatlarining badiiy matn mazmunini shakllantirishdagi o`rnini 
belgilash masalalari yaqqol ochib berilgan.Yozuvchi xotiralari hayotiy yoritilgan. 
Said Ahmadning Yo‘qotganlarim va topganlarim esse janirida yozilgan 
asarida tilshunoslikning barcha qirralarini qamrab oluvchi misollarni topish 
mumkin. Jumladan badiiy tasvir vositalari, fraziologizm, maqolalar, leksik 
variantlar va ayniqsa esse janri keng va mukammal yaratilgan. 
“Yo‘qotganlarim va topganlarim” kitobi jonli voqealarning his-hayajonli, 
ehtirosli tasvir va talqinlari bilan farqlanadi. Undagi xotiralar butun bir davr 

---

69 
adabiyotining darslik va qo‘llanmalarda umumiy tarzda aytiladigan ichki 
jarayonlari haqida teran va batafsil ma’lumot beradi. Shu ma’noda ustoz adibning 
bu asarini o‘tgan asr o‘zbek adabiyotining o‘ziga xos tarixi deb bilamiz va uni 
lingvistik nuqtai nazaridan tahlil qilish, o’rganish davr talablaridan biri 
hisoblanadi.
Ustoz adib Said Ahmadning bu xotiralar-esselar kitobi yoshlar uchun, 
ayniqsa, badiiy ijod bog’iga kirib kelayotgan navqiron qalamkashlar uchun badiiy 
so’z olamining turfa sir-asroridan saboq beradigan o’ziga xos adabiyot darsligi, 
desak xato qilmaymiz. Bu esselar kitobi yosh ijodkorlarni yozishga, elga, yurtga 
munosib yozuvchi bo’lishga, xalqni sevishga, rostgo’ylik va samimiylikka 
o’rgatadi.