Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

Nigora: Bilaman, shaharda u kishini General kampir deb atashar ekan. 
To‘xta: Yo‘q, shaharda shunaqa deyishadi. Ammo mahallada u kishini
Marshal kampir deyishadi-ya” [Said Ahmad. 1976. 3-bet].
Ushbu suhbatdagi birgina General, Marshal so‘zlarining o‘ziyoq Farmon bibi 
xarakterini ochib beradi. Yozuvchining mahorati ham shunda namoyon bo‘ladi. 
Birgina topib, o‘z o‘rnida qo‘llangan so‘z obrazning butun xarakterini ochib 
berishga hizmat qiladi. Farmon bibi tilidan aytilgan “Eskisi ham teshib 
chiqmaydi”, “Xo‘rozqand chet elniki desa yotib olib yalashadi” kabi noyob 
ifodalar, qolaversa, boshqa obrazlar tilidan aytilgan “Fon bilan yozamiz”, “Bir 
tovuqqa ham suv kerak, ham don kerak”, “Chuchvarani xom sanabman”, “Bir 
balosi bo‘lmasa, shudgorda quyruq na qilur”, “Miltig‘ingiz nam tortib qolibdi”, 
“Shpionlar haqida gaplashyapmiz”, “Zo‘rdan zo‘r chiqsa, zo‘r bo‘ynini qisar” 
singari o‘z ornida qo‘llangan so‘zlar xalq orasida og‘izdan-og‘izga o‘tib 
ommalashib, lisonimizda saqlanib qolmoqda. 
Farmon bibining Sotti kelini haqida ham fikr bildiradigan bo‘lsak, bu obraz 
ham tabiiyligi bilan ajralib turadi. Sotti ismi ham bejiz tanlanmagan. Ovsinlarining 
nazarida “sotqin” kelin. Bu kelin obrazi qaynonasining o‘ng qo‘li bo‘lib, hamma 
narsadan qaynonasini xabardor qilib turadi. Sotti obrazi xarakteridagi 
chaqimchilik, ikkiyuzlamachilik, qattiqqo‘l qaynonasiga sadoqat komik tarzda 
tasvirlanib, kitobxon yuzida tabassum uyg‘otadigan obrazdir.
“Farmon bibi: E, menga artistlik qilma. (Sottiga) bu kelin osonlikcha bo‘yin 
egadiganga o‘xshamaydi. Qilt etgan tovushi, g‘iring degan gapi menga yetib
tursin. Tushundingmi? 
Sotti: Xo‘p bo‘ladi, oyijon. Ko‘zim durbin, qulog‘im mikrafon” [Said Ahmad. 
1976. 3-bet].
Ushbu birgina dialog orqali biz Sotti obrazi haqida yaxshigina tasavvurga ega 
bo‘lamiz. Sotti kelin obrazi ko‘z o‘ngimizda “shpion kelin” xarakterini namoyon 
qiladi. Ushbu komediya Said Ahmadga katta shuhrat olib keldi. Dunyodagi o‘nlab 
tillarga tarjima qilinib, ko‘plab mamlakatlarning sahnalariga qo‘yildi. 

---

171 
“Qirq besh kun”da xalq polvonlari obrazini yaratishda ham mohirona so‘zlar 
foydalanganligi, yozuvchi ijodining o‘ziga xosligini bildiradi. Asarda xalq 
polvonlarining so‘zlari, harakatlari komik vaziyatlarda tasvirlangan, ularning 
tilidagi, ruhiyatidagi muhim xususiyatlar yetarlicha ochib berilgan. Asardagi Esh 
polvon obrazi haqida so‘z yuritamiz. Obrazning originalligi, ruhiy olamining rang-
barangligi, murakkabligi bilan to‘g‘ri va real tasvirlangan.
Yozuvchi polvonlarning kurash tushish epizodi tasvirida xalq kulgusidan, 
qochiriqlardan mohirlik bilan foydalanadi, polvonlarning badiiy nutqlari 
individuallashtirilib, ularning xarakteriga mos tarzda ifodalangan. Ularning 
chapanilarga xos so‘zlari xarakterlari uchun mosdir. “Bir jag‘ini ezib qo‘y bu 
tirranchani. Chiranmoqlik qilyapti. Buzoqning yugurgani somonxonagacha. 
Ikkinchi kurash tushmaydigan qilib, belini qirsillatib qo‘y” [Said Ahmad. 2016. 
73-bet].
Yozuvchi ijodida yumor yetakchilik qiladi. Zamonning yomon illatlarini ham 
yumor, hazil-mutoyiba bilan qog‘ozga o‘rab ochib beradi. Misol uchun, asarlarida 
xasis kishilar obrazini ham uchratamiz. Adibning “To‘yboshi” hikoyasida
qurumsoq, xasis Otaboyni tasvirlashda ham yumordan o‘rinli foydalana olgan. 
Otaboyning xasisligi o‘quvchida kulgu uyg‘otadi. Bu obraz orqali hamma narsani 
tejab ishlatadigan, ortiqcha sarf-xarajat qilmaydigan insonlar tasvirlangan. 
Yozuvchi “Qoplon” hikoyasidagi Qurbonboy obrazi misolida ham jamiyatdagi 
ikkiyuzlamachi, laganbardor, insonlarning amal kursisiga qarab muomala qiluvchi 
insonlar xarakterini ochib bergan. Bunday insonlar o‘z manfaatlari yo‘lida hech 
narsadan tap tortmasligi, har qanday yumushini bajarishdan orlanmasligi kabi 
yaramas illatlar ochib berilgan. Hikoya so‘ngida Tillayev Qoplonni ko‘rib, “Bu itni 
taniyman”, deya aytilgan gap aslida Qurbonboyga qarata aytilgan bo‘lib, bunday 
kimsalar odam safidan chiqarilib, hayvon bilan tenglashtirilgan. Adib 
Qurbonvoylar kabi ikkiyuzlamachi, ablah odamlarni insonlar orasida, jamiyatda
o‘rni bo‘lishi kerak emas, degan g‘oyani ilgari suradi. Birgina “it” so‘zining 
o‘ziyoq Qurbonvoy xarakterini ochib berishga xizmat qilgan. 

---

172 
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Said Ahmadning o‘zbek ma’naviyati, xususan, 
milliy tilimiz xazinasini boyitishdagi xizmatlari taxsinga sazovordir. Yozuvchining
xarakter yaratish mahorati, topib, o‘z o‘rnida qo‘llangan so‘zlar bilan obraz
xarakterlarni tasvirlashi kitobxonda kitobga bo‘lgan qiziqish uyg‘otadi. Ona tilimiz 
va milliy adabiyotimizni ulug‘lash, asrab-avaylash, uning boy xazinasi, tarovati va 
nafosatini yosh avlodlarimizga yetkazib berishdek ulkan mas’uliyatli vazifani 
bajargan Said Ahmaddek buyuk yozuvchilarimiz adabiy merosini o‘qib-
o‘rganishimiz lozim. Adib asarlarini mutolaa qilish orqali tilimizning naqadar
go‘zalligi, jozibador va serma’noliligiga amin bo‘lamiz.