Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 
1. Гальперин И.В. Текст как объект лингвистического исследования. –
Москва, 1981, с.44.

---

177 
2. Звегинцев В.А. Предложение и его отношение к языку и речи. – 
Москва, 1976, с.35. 
3. С.Аҳмад. Юлдуз. Кўргазма. –Тошкент, 1986,194-бет.
SAID AHMADNING “KELINLAR QO’ZG’OLONI” 
KOMEDIYASIDA BARQAROR BIRIKMALARNING O’RNI 
ARZIYEVA Dildora Solijonovna 
Namangan viloyati Mingbuloq tumani
26-umumiy o’rta ta’lim maktabi
ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi 
Annotatsiya: Ushbu maqolada Said Ahmadning “Kelinlar qo’zg’oloni” 
komediyasida aks etgan barqaror birikmalar va ularning yumoristik kulgi 
yaratuvchi vosita sifatidagi o’rni tahlil etilgan. Yumor yaratuvchi barqaror 
birikmalar orqali yozuvchining komik xarakter yaratish mahorati misollar asosida 
tahlil doirasiga tortilgan.
Kalit so’zlar: barqaror birikmalar, iboralar, maqol-matallar, hikmatli so‘zlar,
okkozional frazemalar, aforizmlar, paremalar. 
O’zbek komediyalarida barqaror birikmalar vositasida obrazli fikrlar 
yaratilgan. Har bir yozuvchi kulgi yaratuvchi vositalardan o’ziga xos uslubda 
foydalanadi. Ikki va undan ortiq so'zlarning o'zaro barqaror munosabatidan tashkil 
topgan, nutq jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida 
imkoniyat sifatida mavjud bo'lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi. 
Iboralar, maqol-matallar va hikmatli so‘zlar barqaror birikmalar hisoblanadi. 
Voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko'zi o'ngida aniq va to'la 
gavdalantirishda frazeologik iboralarning o'rni, ahamiyati beqiyosdir. Iboralar 
hayotdagi voqea-hodisalarni kuzatish, jamiyatdagi maqbul va nomaqbul harakat-
holatlarni baholash, turmush tajribalarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan 

---

178 
xulosalarning o'ziga xos obrazli ifodalaridir. Said Ahmad, odatda, tasvir maqsadiga 
muvofiq iboralarni tanlab qo'llash bilangina kifoyalanib qolmaydi. Balki, 
qahramonlar tabiati, ruhiy holati, hayot tarziga moslab ularni o'zgartirgan va qayta 
ishlagan holatlariga duch kelamiz. Badiiy asarlarda foydalanilgan xalq iboralari 
shu tariqa sayqallanib, yangi ma’no nozikliklari bilan to'yinib boradi. Xalq 
iboralarini qayta ishlashning usullari, ularga yangicha rang va tus, yangicha ma’no 
talqini berishning yo'llari juda xilma-xildir. Said Ahmad ham umumtil iborasi 
zamiridagi ma’noning yangicha talqinini ochish, iboraning leksik tarkibini 
o'zgartirish va uning semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga 
yangicha majoziy va obrazli ma’nolar kiritish kabi usullardan foydalangan. 
Tilshunoslik fani taraqqiyotida frazeologik iboralarni qayta ishlashning turli 
usullari 
B.Yo'ldoshev 
tomonidan 
yangicha 
talqin 
etilgan. 
Xususan, 
B.Yo’ldoshevning nomzodlik ishi Said Ahmad asarlarining tili va uslubi tahliliga 
bag’ishlani bilan e’tiborga molik [Yo’ldashev B, 1979: 16-bet]. Dissertatsiyaning 
birinchi bobida Said Ahmad asarlarida bayon qilish usullari, personaj nutqi, uni 
individuallashtirish vositalari, yozuvchi asarlarida muallif nutqi va muallif bayoni, 
ichki nutq, o’ziniki bo’lmagan ko’chirma gap, monolog, dialog, polilog 
shakllarining qo’llanilishi masalalari yoritiladi. Tadqiqotning ikkinchi bobi “Said 
Ahmad asarlari tilida an’ana va novatorlik masalalari” deb nomlanib, bunda 
muallif yozuvchining o’z asarlarida “Ko’r hassasini bir marta yo’qotadi”, 
“Jimjitlik bor joyda hayot so’nadi”, “G’am bo’yinga boylangan tosh bo’lsa, 
quvonch elkadan o’sib chiqqan qanot”, “Jo’jani kuzda sanamoq”, “Chuchvarani 
xom sanamoq” singari maqol, matal, aforizmlar va iboralardan foydalanish 
mahoratini, ijodkorning “balet tushirtirmoq”, “qora botir bo’lib tushmoq”, 
“Mukarramxon bo’lib ketmoq”, “cho’l Ziganshini ekan” kabi yangi iboralar 
yaratish sohasidagi novatorligi masalalarini ochib bergan. B.Yo’ldoshev o’zining 
ana shu nomzodlik dissertatsiyasi materiallari asosida keyinchalik “Badiiy 
mahoratning muhim qirrasi” nomli risola va “O’zbek badiiy prozasining uslubiy 
tahlili” nomli monografiyasini e’lon qilgan edi [Yo’ldashev B, 1976: 18-bet].

---

179 
Said Ahmadning “Kelinlar qo’zg’oloni” komediyasidagi barqaror birikmalarni 
o’rganish jarayonida asardagi Farmonbibi va har ikki gapga maqol qo’shib 
gapiradigan unung kelini Bashorat nutqini tahlil qilamiz: 
“Bashorat. Mana, oyijon. 
Farmon. ( Bashoratga) Kam-ko’stingni ayt. Nima kerak? 
Bashorat. Bir tovuqqa ham don kerak, ham suv kerak, deganlaridek,... 
Farmon. (gapini bo’lib) Maqol qo’shmay gapir. Maqol ham o’lsun, bo’lar-
bo’lmasga suqulmay. 
Bashorat. Maqol so’z ko’rki, o’zingizdan qolar gap yo’q. Do’st boshga,