Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

mushukdek mudraydigan bo’lib qoldim. 
Muhayyo. Oyim tipratikonni teskarisini silab, uxlatadiganlardan. 
Bashorat. Zo’rdan zo’r chiqsa, zo’r bo’ynini qisar. 
Lutfi. Samolyotni ayting, o’rgilay samolyotni. Osmon-u falakni guldiratib 
kelayotgan samolyot uyimiz tepasiga kelganda, pildirpis qilib, ovozini chiqarmay 
o’tadi.
Muhayyo. Mulla akangizchi, bedanaga ishqiboz. Shundoq sayroqi bedanalarni 
topib keldilar. Sho’rliklar oyimni ko’rishi bilan soqov bo’lib qoladi. 
Lutfi. Qo’shnimizning xo’rozi. 
Mehri. Xo’roz! Zo’r xo’roz-da! 
Lutfi. O’lgur ham anchadan beri qichqirmay qo’ydi. 
Muhayyo. Oyimdan qo’rqadi, o’rgilay” [Said Ahmad, 1976: 5-bet]. 
Maqollar – grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik, ixcham, 
o'tkir mazmunli, ko‘chma ma’noda yoki ham ko'chma ma’noda, ham o'z 
ma’nosida qo'llanadigan hikmatli xalq iboralaridir. Maqollarda fikrni lo'nda va 
tiniq ifodalash imkoniyatining mavjudligi nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda 
juda qo'l keladi. Badiiy asarning xalqchilligini, haqqoniyligini ta’minlashda ham 
maqollarga murojaat qilinadi. “Yaxshining so‘zi – qaymoq, Yomonning so'zi – 
to‘qmoq”. “Eshikli bo‘lding – beshikli bo'lding”. “Chumchuq so'ysa ham qassob 
so'ysin”. “Sulaymon o'ldi, devlar qutildi”. “Hamal keldi – amal keldi” kabi 

---

181 
obrazli va yaxlit barqaror birikmalar maqol hisoblanadi. “Matallar – tarbiyaviy, 
pand-nasihat ma’nolarini ifodalovchi, grammatik jihatdan to'liq gap shaklida 
bo'lgan, faqat o'z ma’nosida – to'g'ri ma’noda qo'llanadigan, qisqa, ixcham xalq 
iboralaridir”. Masalan: “Go'sht suyaksiz bo'lmas, sholi – kurmaksiz”. “Gumon 
iymondan ayirir”. “Gul tikonsiz bo'lmas” kabilar matal hisoblanadi. Hikmatli 
so'zlar ma’lum shaxslar tomonidan aytilgan yoki asarlarida ishlatilgan ixcham, 
ma’nodor, ishlatishga qulay va quyma fikrlardir. Nutqqa tayyor holda olib kirish 
imkoniyatiga ega bo'lgan bunday so'zlar aforizmlar ham deyiladi. Tilshunoslikda 
maqol-matal va hikmatli so'zlar «paremalar» deb ham yuritiladi.
Said Ahmadning “Kelinlar qo’zg’oloni” komediyasida qahramonlar nutqini 
boyitish, emotsional-ekspressivlikka erishish maqsadida foydalanilgan har bir 
frаzеоlоgizmlаr mа’lum bir so’zning nоminаtiv mа’nоsini uslubiy-eksprеssiv 
bo’yoq, sаlbiy, ijоbiy munоsаbаt, ko’tаrinki ruh, mаg’rurlik, аchinish kabi 
оttеnkаlаri bilаn ifоdаlаganligi; mеtаfоrа vа mеtаnimiya, sinekdoxalаrdan o’rinli 
foydalanish hаzil-mutoyiba uchun хizmаt qilganligi; mаqоl-mаtаl vа hikmаtli 
so’zlаr bаyon qilinаyotgаn fikrni hissiy-tа’siriy bo’yoqdorligini kuchaytirib, 
matnga bаdiiy ko’rk bag’ishlaganini guvohi bo’ldik.