Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

 
I 
САИД АҲМАД ИЖОДИ ВА ЎЗБЕК АДАБИЁТИ 
 
 
 
САИД АҲМАД ҲИКОЯЛАРИДА ОБРАЗЛАРАРО ЗИДДИЯТ 
Баҳодир КАРИМ, 
филология фанлари доктори,
ТошДЎТАУ профессори. 
 
Саид Аҳмад ижодий мероси ўзбек насри – романчилиги, 
ҳикоянавислиги, кулги адабиёт тарихида алоҳида ўрин тутади. Адиб 
баракали умр кўрди ва самарали ижод қилди. Уни эслаганлар гоҳи маҳзун 
тортишади, баъзан беихтиёр юзларига табассум инади. Саид Аҳмаднинг 
ижодий эволюциясига назар ташланганда, аввало улкан насрий ва драматик 
асарлари, кейин эса лагер ҳаётидан олиб ёзилган қатор ҳикоялари эсимизга 
келади. 
“Уфқ” номи билан ёзувчи исм-шарифи ҳар вақт ёнма-ён, параллел 
келади - гўё эгизак. Адибнинг бу асари – “Ҳижрон кунлари”, “Уфқ 
бўсағасида”, “Қирқ беш кун” деб номланган алоҳида романлардан таркиб 
топган трилогия. У ХХ аср ўзбек адабиёти тарихига кўрк бағишлаб турибди. 
“Уфқ”да ҳаётнинг жуда кенг қамровли манзараси берилади. “Ҳажрон 
кунлари”да иккинчи жаҳон уруши даври, уруш ортидаги машаққатли турмуш 
тўғрисида ҳикоя қилинади. “Қирқ беш кун”да Катта Фарғона каналини қазиш 
пайтидаги одамларнинг фидойилиги, шижоати, инсонлараро муносабатлар, 
битта мақсад уларни бир жойга жамлагани тасвирланади. Азизхон, 
Икромжон, Турсунбой каби қаҳарамонлар ва образлараро зиддиятлар эсда 
қолади. Ўзбек миллатининг ўзига хос дунёси, орзу-армонлари, миллий руҳи, 
бунёдкорлиги, заҳматкашлигию меҳмондўстлиги – барча-барчаси “Уфқ”да 

---

3 
акс этади. Мухбирлар “Уфқ” романи тўғрисида сўзлаб беришларини 
сўраганида: “15 йил ишлаб, меҳнат қилиб 770 саҳифали уч романдан иборат 
китоб ёзиб, яна нима дейман?” деган экан адиб. Саид Аҳмад кўрган-
кечирганларини ёзишга, реал воқеликка тасаввур қанотини пайванд қилишга 
моҳир. “Уфқ”нинг бир жойида қалам ортга тисарилади, юрмайди, қийналади. 
Тўқайга ўт кетган шу манзарани ёзади-ю, бироқ кўнгил тўлмайди. Тошкент 
атрофида тўқайлар йўқ. Шу манзарани ўз кўзи билан кўриш, яхлит тасаввур 
этиш ва уни тасвирлаш учун атай Мирзачўлдаги бир тўқайга боради, у ерда 
ўт кетган манзарани, олов тилини, қамишлар, хас-хашакларнинг гуриллаб 
ёнишини кўради. Адиб эътирофича, “Уфқ”даги тўқайга ўт кетган эпизодни 
қайта ёзади ва кўнгли хотиржам тортади. Бу эса телевизордан фильмлар 
кўриб ёки умуман санъатга алоқасиз сунъий воқеаларни ёзишга берилиб 
кетадиган ёш носирлар учун ибратли бир ҳодиса – ажойиб ижодий тажриба. 
Академик Матёқуб Қўшжонов ўз вақтида адиб ижодига баҳо бериб 
шундай ёзган эди: “Саид Аҳмад прозасидаги эпик тасвир кўпроқ нотекис, 
ўнқир-чўнқир жойлардан ўзига йўл очиб ўтадиган дарё оқимини эслатади. 
Баъзи жойларда у алоҳида бир шиддат ва ҳайқириқ билан тош қояларга 
урилиб-сурилиб, тўлқинланиб оқиб ўтади. Баъзи жойларда эса кутилмаганда 
сокинлашади, тинчланади, салобат касб этади. Гап фақат ҳаёт воқеликларини 
шу хилда “нотекис” тасвирлашда эмас. Саид Аҳмад санъаткор ёзувчи 
сифатида катта психолог”. Айнна психологик тасвирларда адабий 
қаҳрамонларнинг ички дунёси ва зиддиятларга тўла табиати очилади. 
Саид Аҳмад шўронинг мастабид тузуми даврида, қақшатқич қирғин 
қиличини қайраб турган мураккаб бир замонда ижод қилди, ўзбекнинг 
ориятидан, инсоний фазилатларидан сўз очди. ХХ асрнинг 50-йиллари 
хунрезликлари, туҳматлари ва талотўплари Саид Аҳмад ҳаётининг бир 
парчаси. Беш йил “аксилшўравий миллатчилар гуруҳи аъзоси, зарарли ғоялар 
тарғиботчиси” тамғаси билан қамоқда ўтирди. Қамоқ даври кўргиликлари ва
фожеаларини адиб узоқ йиллар хотирлашни асло хоҳламайди. Ботиний 

---

4 
шуурида сақлади. Эслаш эса ўша муҳитга қайтадан қайтиш ва руҳий 
изтироблар уммонига шўнғишдек гап эди. 
Аммо мустақиллик даврига келиб, адиб ўша маҳбуслар лагери 
турмушини тасвирлаган “Борса келмас дарвозаси”, “Сароб”, “Офтоб ойим”, 
“Қарокўз мажнун” каби ҳикояларини эълон қилди. Бу марварид шодалари 
“қўрқув салтанати” орадан кўтарилгандан кейингина қоғозга тушди. 
“Сароб” ҳикоясида икки авлод тасвири бор. Ота ва ўғил ўртасидаги 
конфликт – давр зиддияти даражасига кўтарилади. Ношуд ўғил отасини 
“душман” қаторига қўшиб, ўз ҳаётида яхшилик топмайди. Бу конфликт 
“Уфқ”даги Икромжон билан Турсунбой орасида ҳам бор эди. “Сароб” 
ҳикоясида ўша ота-бола зидлашади: Кимсанбой (Олимжонов) Ёлқинов билан 
Олимжон домла. Кимсан отаси - тарихчи муаллим Олимжон домлани ГПУ 
ходимларига чақиб беради. Ўқувчилик даврида шу “хизмати” учун қўл соати 
олади. Адиб ота билан болани лагерда учраштиради. Ота боласини танийди, 
аммо абгор ҳолга тушган Кимсан отасини танимайди. Кўксига Сталин расми 
туширилган Кимсан лагер рассомидан қора бўёқ сўрайди. Кўксидаги расм 
устини ёпмоқчи у. Хуллас, шундай фожеавий тақдир эгаси кўрсатилади 
ҳикояда. 
“Қоракўз мажнун”да ҳам бора-бора она билан бола бегонага айланади. 
Она ўғлининг эътиқодини ўзгартирганидан хабар топиб кўнгли вайрон 
бўлади. Бир кучукча - Қарокўз мажнунча онасига садоқат кўрсата олмайди 
ўғли. Ҳикояда жуда катта маърифий маъно-мазмун жамланган. Ўзбекона 
урф-одатлар қадр-қийматига нолойиқ бир фарзанднинг қилмишларини 
кўрсатиш орқали урғу берилади. Тўғриси, итнинг вафоси бир ўғилнинг она 
кўнглини вайрон қилишига нисбатан юксак маънавий мартабаларда туриши 
ҳамиша улуғворлик касб этади. Саид Аҳмаднинг ўз эътирофига кўра бундай 
қисқа, мазмунли ёзиш санъатини, сўзни тежаш илмини Абдулла Қаҳҳордан, 
ҳажвий ҳикояларида юмористик вазиятлар яратиш усулини Ғафур Ғуломдан 
ўрганган экан. 

---

5 
“Борса келмас дарвозаси” ҳикояси биографик характерга эга. Унинг 
тагсўзига “Шаҳидлар хотираси” майдонидаги ўйлар” деб қўйилади.
Яна ҳам муҳими ҳикояга эпиграф қилиб, “халқ душмани” қизи тилидан 
айтилган икки мисра олинади: 
“Бу ватан қандай ватандир, ҳар гўшасида турмалар, 
Қўнгани бир ер тополмай осмонда йиғлар турналар”. 
Шу армонли кўнгил фарёди – шу халқ тўқиган қўшиқнинг кейинги икки 
мисраси билан “Борса келмас дарвозаси” ёпилади: 
“Сиз асир бўлган қафасни тишларим бирлан бузай, 
Бузмасам маҳшар куни бағримни армон тирналар...”.
Ҳикоя охирида “Тошкент, 2000 йил 4 май” ёзуви бор. 5 май куни эса
“Профессор Умарали Норматовга хат” ёзади ёзувчи. Бунинг ўз сабаби бор. 
Саид Аҳмад ижодининг билимдони Умарали Норматов ҳар доим адибга 
“бошингиздан ўтган воқеларни ёзинг” деб қистаган, шу лагер ҳаётидан 
воқеаларнинг бадиий талқинига ундаган экан домла.
“Офтоб ойим” ҳикояси лагердаги тутқун японлар ҳаётидан сўзлайди. 
Офтоб ойим - бу бир тутқуннинг онаси Манико хоним. “Офтоб ойим”
таъсирли, жуда табиий ва японлар ҳаёт тарзи, урф-одатлари, орияти, 
ватанпарварлик руҳини тараннум этган асар. Ҳикоя “Халқ сўзи”да 
босилганда ўша пайтдаги Япониянинг Ўзбекистондаги Фавқулодда ва 
Мухтор элчиси Кёко Накаяма адибга ташаккур хатида “Ярим асрдан кўп вақт 
мобайнида кўнгил қатида япон асирлари хотирасини сақлаб келиб, улар 
ҳақида ажойиб ҳикоя ёзган жаноб Саид Аҳмаддан бағоят миннатдорман”, 
деган гапларни ёзади. 
Саид Аҳмад асарларининг жаҳонгашталиги ҳақида бир гап – “Келинлар 
қўзғалони” драмаси кўплаб қардош Республикалар театрлари саҳналарини 

---

6 
забт этди. Довруғи Америкагача етди. Муҳими - Саид Аҳмад ижодининг 
жаҳоншумуллиги, дунёга чиққани одамни қувонтиради. 
Азоб-уқубатлар Саид Аҳмад руҳини синдира олмади, адиб келажакка 
умид билан қараб яшади. Ёруғ кунларни, истиқлолнинг нурли кунларини 
кўрди. Саид Аҳмад ижодининг умумпафоси ўқувчиларга ҳаётнинг турли 
қирраларини, яқин тарих ваҳшатларини тасаввур этиш ёрдам беради; бугунги 
осойиш кунлар қадрига етишга ундайди. 
“Саид Аҳмад санъати инсон характерига, унинг руҳият оламига чуқур 
кира боришдан, унинг миллий рангларини илғаб олишдан, уни эзгулик ва 
яхшилик, аҳиллик ва олийжаноблик сари ундашдан, ҳажвиётни улуғлашдан 
таркиб топган санъатдир”, деб таъкидлайди адабиётшунос Озод 
Шарафиддинов. Дарҳақиқат, бу оламдан довруқ солиб, шон-шуҳрат билан 
яшаб ўтган Саид Аҳмад улкан аллома адиблар ва замондошларидан ана 
шундай эзгу эътирофлар эшитди. Адиб ижодга берилган бу баҳолар ҳам – 
марварид фикрлар шодаси, албатта.