Adabiyot nazariyasi va zamonaviy adabiy jarayon

Kontaminatsiya hodisasi. Bu hodisa ham iboralarning o’zgarishida va shu
asosda yangi iboralarning shakllanishida muhim vositalardan biri hisoblanadi. 
G.A.Selivanov “frazelogik kontaminatsiya sekin shakllanadigan jarayon bo’lishiga 
qaramay, tilning frazeologik tarkibi boyishida mahsuldor usullardan biridir” 
[Mamatov A., 2012: №1, 96-bet] deb ta’kidlaydi. Kontaminatsiyaga ko’ra, ikkita 
yaqin ma’noli, ammo turli leksik tarkibli frazeologizmlar yoki ularning qismlarini
birlashtirish 
asosida 
yangi 
frazelogizmlar 
shakllanadi. 
Bunda 
ikki
frazeologizmning qo’shilishi oqibatida frazeologizmalarning ichki shakli
buziladi va yangi ichki shakl yuzaga keladi. Bu asosda shakllangan frazeologizm 
yangi ma’noli frazeologizm bo’lmaydi, balki frazeologizmning ma’no ottenkasi 
kuchayadi, emotsional-ekspressivligi oshadi, stilistik imkoniyatlari kengayadi 
[Mamatov A., 2012: №1, 96-bet]. Masalan: “Yaraysan. Yaraysan oshnam. O’zim 
yordam beraman. Burningni yerga ishqab ishlataman. Chet ellarda yurib, Ko’zi
pishgan odamsan” (“Jimjitlik”, 30-b). 
Frazemik kontaminatsiya frazemalarni leksik o’zgartirishning bir yo’li, 
shuningdek, yozuvchi tili frazemalarining ham boyishi va rivojlanishi, turli 
grammatik o’zgarishlarga uchrab, har xil frazemalar yasalishining muhim 
omillaridan biri ekanligini tasdiqlaydi. 
Said Ahmad asarlarini o’rganish jarayonida yozuvchi uslubiga xos maxsus
yaratilmalar, ya’ni individual-muallif iboralarini uchratdik. Okkazional
frazeologizmlar individual-muallif frazeologizmlaridir [ Mamatov A., 2012: №1, 
97-bet]. Masalan: “Nurmat tog’ani g’alati odam, deding. To’g’ri, g’alati odam. 
U birovga ishonmaydi. Hammadan shubhalandi. Ertaga nima bo’ladi, uni sira 
qiziqtirmaydi. Ko’rgan kuniga kul tortib yuripti” (“Jimjitlik”,35 b). Ushbu
misoldagi ko’rgan kuniga kul tortib yurmoqlik iborasi yozuvchi uslubiga xos

---

188 
maxsus individual yaratilmadir. Individual iboralar yozuvchining uslubiga xos 
maxsus yaratilmalardir. Bunday iboralar yozuvchining so’z tanlash mahoratiga 
bog’liq holda, asarning nutqiy ta’sirchanligini, jozibasini oshiradi: “Kampir 
to’qsondan oshgan, halimdek hilvirab qolgan. U Tolibjonning o’gay onasi” [ Said 
Ahmad. 2008: 5-bet]. 
Ushbu parchada e’tiborimizni tortadigan individual ibora “halimdek hilvirab 
qolgan” birikmasidir. “Halim” leksemasining bosh ma’nosi – yumshoq, yuvosh, 
muloyim, beozor, sabr-toqatli. 
“Halimdek hilvirab qolgan” iborasidagi leksemaning bosh ma’nosidan 
“qarimoq” ma’nosi o’sib chiqqan. 
M.Vafoyeva fikricha frazeologik birliklar uslubiy bo’yoqdorlikka ega bo’lgan
til birligi bo’lib, obrazli tasviriy vosita sifatida badiiy asar tilida keng qo’llanadi va 
uni boyituvchi eng muhim vositalardan biri sanaladi, ular matnda ifodalanayotgan 
emotsional-ekspressiv ta’sirchanlikni kuchaytiradi, ifoda etilayotgan tushunchaga 
aniqlik kiritadi [ Vafoyeva M., 2009: 21-bet]. 
Shunday qilib, tilimizning boyligi hisoblanmish frazeologizmlarning uslubiy
va shakllanish imkoniyatlari keng bo’lib, ular mohir san’atkor qo’lida har gal
yangi emotsional bo’yoq kasb etadi, o’z ta’sir kuchini yanada orttiradi. So’z 
ustalari frazeologizmlardan stilistik maqsadlarda foydalanish uchun ularning 
ma’nolarini yangilashga, uslubiy imkoniyatlarini kengaytirishga intiladilar. Ular 
tilimizdagi frazeologizmlardan foydalanibgina qolamy, shular asosida yangi
frazeologizmlarni ham yaratadilar. Bu jarayon umumtildagi iboralarning leksik 
tarkibi o’zgartirilishi, ularning ma’no va stilistik vazifalarini oshirish uchun turli 
til qoidalaridan foydalanish, ya’ni umumtil strukturasini til qoidalari asosida
o’zgartirib, ikkinchi tur struktura hosil qilishi mumkin. Bu tilimizning yanada
jozibador, ma’noli va ravon bo’lishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, tilning 
frazeologik tarkibi boyib boradi.