Adabiyot toshkent – 2022 10

?
?

---

82
* * *
Kuntug‘di ismli elig (podsho) bo‘lib, u dono va adolatli ekani bilan 
dong taratgan edi. Uning himmat va muruvvati ham chek-chegara bil-
mas edi. Elig mamlakatni obod, el-yurtni esa shod-xurram qilish istagi 
bilan yonardi. Uning shuhrati butun olamga yoyiladi. Ishlarini oliyjanob-
lik va saxovat bilan yuritganidan mamlakatda farovonlik va osoyishtalik 
hukm surar edi. Podsho mamlakatdagi barcha donishmandlarni ham 
ezgulik ishlariga jalb etadi.
Jam etdi olamning saralarini,
Bilimdon, odamning saralarini.
Mamlakatni boshqarish ishi kundan kunga mushkullashadi. Shu-
ning uchun u tadbirkor va oqil, hozirjavob va ishning ko‘zini biladigan 
yordamchilarga, bir so‘z bilan aytganda, komil va yetuk, faol kishilarga 
muhtojlik sezadi.
Eligning yuritayotgan ishlari el-yurt olqishiga sazovor bo‘ladi. U 
haqdagi gap-so‘zlar mamlakat tashqarisiga ham yetadi. Xuddi shu payt-
da Oyto‘ldi ismli donishmand yigit elig xizmatiga kirishni istab poytaxtga 
keladi. Uning:
O‘zi yosh edi-yu, qilig‘i ravon,
Bilimli, uquvli, og‘ir, navqiron.
Yuzi ko‘rkli edi, ko‘rib ko‘z qamar,
Tili totli edi, go‘yo bol tomar.
Oyto‘ldi o‘zidagi san’at-hunarlarning hech kimga naf bermay qolib 
ketayotganini o‘ylab, elig xizmatiga chog‘langan edi. Axir:
Uquv qadrini ham uquvli bilar,
Bilim sotsa dono, bilimli olar.
Chunki bilimning otini bilimligina biladi. Bilimsiz kishi bilimning qim-
matini qayerdan bilsin. Zar qadrini zargar biladi-da!
Shu o‘ylar bilan Oyto‘ldi otini mindi, toʻn va boshqa kerakli nar-
salarini olib yo‘lga chiqdi. U yoshligidanoq turli bilimlarni egallagan, 
san’at-hunarlar bilan ziynatlangan kishi edi. Biroq u musofirlikda ko‘p 
aziyat chekadi, qiynaladi. Xushmuomala va tadbirkorligi uchun tezda 
yaqinlar ham orttiradi. U Kusamish ismli yigit bilan do‘stlashib, poyta-
xtga kelishdan maqsadini bayon etadi. Kusamish eligning Ersig deg-
an Xos Hojibi bilan uchrashadi va unga Oyto‘ldini tanishtiradi. Ersig 
Oyto‘ldining qayerdan kelgani, qanday joylashgani, sog‘lik-salomatli-
gini surishtirgach, uning maqsadlari bilan qiziqadi. Mana Oyto‘ldining 
javoblari: 

---

83
?
Bu Oyto‘ldi aytdi: ey qutli Hojib,
Sevindim Kuntug‘di nomin eshitib.
Eshitdim yiroqdan uning nomini,
Bilim-u uquvi, zako, shonini.
Uning dargohiga yuz burdim o‘zim.
Elig orzusida yugurdi ko‘zim...
Ersig Oyto‘ldidan xursand bo‘ldi. Yigitdagi qobiliyat va zakovatga o‘zi 
shaxsan ishonch hosil qilgach, uni Kuntug‘di elig suhbatiga yo‘llaydi.
Oyto‘ldining o‘zini tutishi, fe’l-atvori, so‘z-fikri va bilim darajasini 
ko‘rgan elig ham yigitni yoqtirib qoladi va o‘z yoniga – saroyga taklif 
etadi.
Xizmatda og‘ishmasligi, sadoqati va har bir ishda bilimga tayanishi 
tufayli Oyto‘ldining martabasi kundan kunga ortib boradi.
Kishi xizmat etsa og‘ishmay agar,
Bu xizmati singsa, tilagin topar.
Oyto‘ldi har damda o‘rinlatdi ish,
Bera berdi unga elig ham ulush.
Bo‘la bordi o‘zi kundan kun ulug‘,
Alami yo‘q bo‘ldi, sevinchi to‘liq.
Ishiga berildi Oyto‘ldi tamom,
Elig ham himmatin oshirdi tamom.
Butun ishlarida uni sinadi,
O‘zin baxtiyor deb elig sanadi.
Oyto‘ldi Kuntug‘di huzuriga nima maqsadda keldi? Uning saroyda 
martabasi oshishiga nima sabab bo‘ldi?
* * *
Elig Oyto‘ldini turli ish va topshiriqlar berib sinab ko‘radi. Jumladan, 
bir kuni u yigitni o‘z yoniga chorlaydi. Uni o‘tirishga undaydi. Oyto‘ldi yo-
nidan bir to‘p (koptok) chiqaradi-da, o‘shanga o‘tiradi. Elig unga ko‘plab 
savollar beradi, yigit javob qaytaradi. Kuntug‘di bundan shodlanadi, 
chehrasi ochiladi. Buni ko‘rib, Oyto‘ldi ko‘zlarini yumib oladi. Elig hay-
ratga tushadi:
G‘azablandi elig, yuzi ko‘p qaro,
Dedi: Shoshqaloqlik kishiga balo!
Ishonchda yanglishdim chog‘i men o‘zim,
Nima deb ochayin kishiga so‘zim?!
Nima der, eshitgin, bilimliga boq,
Shoshilinch yumushning o‘kinchi uzoq.

---

84
Shoshilinch yumushlar yaramas bo‘lar,
Shoshib pishgan ovqat bo‘ladi zahar.
Shoshilish - adashgan kishilar ishi,
Bosiqlik qilishi kerak har kishi.
Xatoyim shu bo‘ldi: men o‘zim shoshib,
Seni yaqin tutdim tamom adashib,
Xizmatni etmasa kishi to bajo,
Hech odam unga ish ko‘rmasin ravo.
Chiniqtirsin avval yumushda uni,
Ardoqlasa arzir keyin tun-kuni..
Yumushingni ko‘rmay bilibman a’lo,
Tugalroq sinamay qilibman xato.
Eligning bu mulohazalariga Oyto‘ldi shunday deb javob beradi: 
- Ey elig, sen mening qiyofamda davlat va boylikni ko‘rmoqchi eding. 
Men ularni aniqroq tasavvur qilgin, deb shu ishlarni qildim. To‘p (koptok) 
davlat (boylik)ga juda o‘xshaydi. Ularning ikkalasi ham bir joyda to‘xt-
ab turmaydi, yumalab ketaveradi. Menga kulib boqqaningda ko‘zlarimni 
yumib olishimga sabab, davlatning ko‘zi ko‘r ekanini senga uqtirish edi. 
Boylik bilan davlat ko‘zi ko‘r odamlarga o‘xshaydi. Kim boylik va dav-
latning qo‘lidan tutsa, o‘shanga ergashib ketaveradi: bu yaxshi, mana 
bunisi esa yomon, deb ajratib o‘tirmaydi. Oqar suv, yo‘riq til va qut bir 
joyda to‘xtab turmaydi. Olam kezuvchilar yo‘l yurib tinmaydi. Baxt-dav-
lat ham bir joyda qoʻnim bilmaydi.
Oyto‘ldining koptokka o‘tirishi va ko‘zini yumib olishini Kuntug‘di 
qanday tushundi? Oyto‘ldi buni qanday izohladi? 
Siz davlat va boylikni yana nimalarga o‘xshatgan bo‘lardingiz? Nima 
uchun?