Adabiyot toshkent – 2022 10
Download 4.85 Mb. Pdf ko'rish
|
www.idum.uz adabiyot 10 uzb 2022 (1)
|
O‘ylab ko‘ring:
Temuriylar davrida adabiyotning taraqqiy etishi faqat hukmdorlar ning san’atga xayrixohligi bilan bog‘liqmi yoki buning boshqa sabablari ham bor deb o‘ylaysizmi? MUSTAQIL ISH Tarix va boshqa fanlardan olgan bilimlaringiz asosida, Markaziy Osiyoning Temuriylardan keyin XIX asr ikkinchi yarmigacha bo‘lgan ta- raqqiyotining eng muhim uch xususiyatini ajratib ko‘rsating. Nima uchun aynan shu xususiyatlarni muhim deb hisoblashingizni izohlang. 88 ! XVI asr boshlariga kelib temuriylar davlati inqirozga yuz tutdi va ho- kimiyat shayboniylar, keyinchalik ashtarxoniylar qo‘liga o‘tdi. Toj-taxt uchun kurashlar oqibatida yuzaga kelgan ziddiyatlar Markaziy Osiyo- da xonliklarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu davrdagi siyosiy- ijtimoiy o‘zgarishlar, murosasiz kurashlarga qaramay, davr ziyolilari, ilm-fan eg- alari, adabiyot va san’at vakillarining yangilikka intilishlari o‘lkada ma- daniy hayotning to‘xtab qolishiga imkon bermadi, xususan, adabiyotda yangicha yoʻnalishdagi asarlar, yangi adabiy janrlar paydo bo‘ldi, mav- judlari taraqqiy etdi. Davrning ijtimoiy-siyosiy va adabiy-madaniy hayoti, xalqning tur- mush tarzi, hukmdorlarning murakkab va ziddiyatli faoliyati haqida qimmatli ma’lumotlar beruvchi “Boburnoma” (Zahiriddin Muhammad Bobur, XVI asrning birinchi yarmi), “Shayboniynoma” (Muhammad So- lih, XVI asrning birinchi yarmi), “Abdullanoma” (Hofiz Tanish Buxoriy, XVI asrning birinchi yarmi), “Ubaydullanoma” (Muhammad Amin Buxo- riy, XVIII asr) kabi memuar va tarixiy-biografik asarlar yuzaga keldi. Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” asari an’analari asosida tazki- rachilik rivojlandi. Tahlil qiling: Tarixiy, memuar asarlar va tazkiralar tarixiy jarayonlarni o‘rganish da qanday ahamiyat kasb etadi? Bu davrda yaratilgan adabiyot namunalarida ijtimoiy, siyosiy, ma’rifiy, axloqiy mavzular aks etgan bo‘lsa-da, ishq, xususan, ilohiy ishq mad- hi mumtoz adabiyotning asosiy mavzu mundarijasini tashkil etadi. Shu nuqtayi nazardan Alisher Navoiy, uning zamondoshlari va keyingi davr- larda yashagan ijodkorlar asarlaridagi ramziy obrazlarning mazmun–mo- hiyatini tasavvuf ilmisiz tushunib bo‘lmaydi. Xil’atin to aylamish jonon qizil, sorig‘, yashil, Shu’layi ohim chiqar har yon qizil, sorig‘, yashil. Alisher Navoiy xil’at – qimmatbaho toʻn Tasavvufiy asarlarda oshiqning go‘zal yorga murojaati orqali Allohga bo‘lgan ilohiy ishq kuylanadi: Qayu til birla, ey jono, sening vasfing bayon aylay, Tilim lol-u ko‘zum giryon, soʻngaklarni nihon o‘rtar. Mashrab soʻngak – suyak Albatta, hamma g‘azallarni ham ilohiy ishq mavzusida yaratilgan deb bo‘lmaydi. Yor ishqida yozilgan, shuningdek, hasbi hol yoʻnalishidagi – tazkira – adiblar yoki badiiy ijod ga aloqador shaxslar- ning hayoti va ijodi haqida ma’lu motlar beruvchi asar tasavvuf – islom dinida insonni ruhiy va axloqiy jihatdan komillik sari yoʻllovchi taʼlimot, shariatga amal qilib nafsini poklab, axloqni tako mil- lashtirib taqvodorlik bilan yashash 89 muallifning hayoti, kechinmalari, ruhiy holatini bayon qiluvchi go‘zal asarlar ham bizgacha yetib kelgan. Guliston ichra kirsam holima sarv-u suman yig‘lar, Qilur bulbul fig‘on-u nolalar birla chaman yig‘lar. Eshitsalar mani boshimga tushgan muncha savdoni, Biyobonlarda Majnun, tog‘ ichinda Ko‘hkan yig‘lar. Mujrim Obid XVII asr va undan keyin o‘zbek adabiyotida siyosiy va ijtimoiy muam- molarni tanqid ostiga olgan satira va yumor yoʻnalishi ham rivojlandi. Masalan, Turdi Farog‘iy o‘z asarlarida xalqning parokanda bo‘lishiga sa- babchi beklarni tanqid ostiga oladi, ularni birlashishga chaqiradi: Tor ко‘ngulluk beklar man-man demang, kenglik qiling, To‘qson ikki bovli о‘zbek yurtidir, tenglik qiling. Bir yaqodin bosh chiqorib, barcha bir toʻngʻa kirib, Bir oʻngurluk, bir tirizlik, yaqo, yenglik qiling. yaqo – yoqa oʻngur – chuqur tiriz – tepa Bu davrda didaktik adabiyot an’analari ham davom ettirildi. Xoja- ning (XV asr oxiri – XVI asrning birinchi yarmi) “Miftoh ul-adl” (“Adolat kaliti”), “Gulzor” asarlari, Xo‘janazar Huvaydoning (XVIII asr) “Rohati dil”, Gulxaniyning (XVIII asr oxiri – XIX asr boshi) “Zarbulmasal” singari asar- lari bu davrda yaratilgan pandnoma asarlarga misol bo‘la oladi. Download 4.85 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|